Pieter Klok

De economische crisis waarin we verzeild raken verschilt radicaal van die van twaalf jaar geleden. Pieter Klok legt uit hoe dat komt, wat er gebeurt, wat er kan gebeuren en waarom.

Waarom zijn we nog geen twaalf jaar na de vorige alweer in een diepe economische crisis beland?

Beide crises zijn totaal verschillend. Die van 2008 begon in de financiële wereld doordat banken onverantwoorde risico’s hadden genomen. De coronacrisis is in de echte wereld begonnen. We kunnen ineens veel dingen niet meer kopen of doen. Er is sprake van een wereldwijde vraaguitval zoals we nooit eerder hebben gezien.

Hoe groot wordt dit keer de schade?

In het slechtste scenario gaat het CPB uit van 7,3 procent krimp voor dit jaar en 2,7 procent volgend jaar. Bij elkaar zo’n 10 procent dus. Stel dat de hele wereld uiteindelijk zo’n 10 procent van zijn inkomen verliest, dan bedraagt de totale schade door het virus ruim acht biljoen, 8000 miljard euro. Voor Nederland komen we in dit scenario uit op 70 miljard euro.

Kunnen we dat niet gewoon dragen? Een paar maanden zonder inkomen is toch geen ramp?

Als elk bedrijf en elke overheid reserves hadden aangelegd in de afgelopen vette jaren, dan had de economische stilstand niet direct problematisch hoeven zijn. Even interen op het vermogen en dan weer verder. Het vervelende is dat precies het omgekeerde is gebeurd. Door de lage rente hebben velen (bedrijven, maar ook particulieren en investeerders) zich in de schulden gestoken, om bijvoorbeeld huizen of aandelen te kopen.

Beste symbool hiervan is het ooit oerdegelijke Hema, dat de laatste jaren meerdere malen werd doorverkocht. Elke nieuwe eigenaar stak het bedrijf dieper in de schulden. Met het geleende geld betaalde die vervolgens de eigenaar, zichzelf dus, terug. Bent u daar nog? De truc is dat je met een klein beetje eigen geld, geld bij kunt lenen en zo dus meer kunt investeren en meer winst kunt maken.

In goede tijden werken schulden als een hefboom maar in slechte tijden ook – een klein verlies wordt al snel een groot verlies. Zo kan het dat Hema direct in levensgevaar is geraakt.

Wie krijgen de hardste klappen?

Bedrijven die door het coronavirus dicht moeten of veel minder klanten hebben. Elk bedrijf zal zijn best doen de rekening zo veel mogelijk bij een ander te leggen door orders te annuleren, contracten open te breken en als dat niet lukt de rekening door te schuiven naar de overheid. Die heeft beloofd dat ze de komende drie maanden garant zal staan voor zo’n beetje alle inkomensverliezen.

Waar haalt de Nederlandse overheid ineens dat geld vandaan?

De Nederlandse staat leent het benodigde geld op de kapitaalmarkt, door de uitgifte van obligaties, bonds. Wie zo’n obligatie koopt, leent geld aan de overheid en krijgt rente.

Dat klinkt riskant.

Dat valt wel mee. De rente is zo laag dat de schatkist de rentebetalingen makkelijk kan dragen. Het rendement op Nederlandse staatsobligaties is op dit moment zelfs negatief. Dat betekent dat investeerders bereid zijn rente te betalen op hun lening aan de Nederlandse schatkist.

Betekent dit dat de overheid straks weer zal moeten bezuinigen?

Na de vorige crisis heeft het kabinet Rutte II dat wel gedaan, maar deze crisis zal veel duurder worden. Het wordt moeilijk, zo niet onmogelijk, de staatsschuld omlaag te krijgen naar het huidige niveau. Het is waarschijnlijker dat de staatsschuld lange tijd, en misschien wel structureel, veel hoger komt te liggen.

Wat als de rente omhooggaat?

Dan zullen de rentelasten stijgen en zou de overheid in financiële problemen kunnen komen. Alleen is dat scenario niet heel waarschijnlijk. De wereld heeft zich de afgelopen jaren zo diep in de schulden gestoken dat een verhoging van de rente zal leiden tot een regen aan faillissementen. Centrale banken zullen de rente daarom laag houden. Omdat Nederland een relatief gezonde overheidsbegroting heeft, zal de rente hier bovendien lager zijn dan elders.

Kan de Europese Centrale Bank (ECB) de rente zomaar bepalen?

In een normale economie wordt de gemiddelde rente vooral bepaald door de vraag en het aanbod van geld. Hoe groter het aanbod – mensen die geld willen uitlenen –, hoe lager de rente. Hoe groter de vraag – mensen die geld willen lenen –, hoe hoger de rente.

Sinds 2012, toen ECB-president Mario Draghi beloofde dat hij er alles aan zou doen om de eurocrisis te beëindigen, is dat verband er niet meer en wordt de rente vooral bepaald in Frankfurt, waar het hoofdkantoor van de ECB is gevestigd. Als de rente in een bepaald land oploopt, koopt de ECB obligaties op, waarna de rente weer naar beneden duikt.

Maar waar haalt de ECB dat geld weer vandaan?

Dat is vrij simpel: de ECB kan geld scheppen. Om Genesis te parafraseren: ‘En de ECB zeide daar zijt geld en daar was geld.’ Vroeger moest er geld worden gedrukt. In dit girale tijdperk volstaan een paar aanslagen op een toetsenbord. De ECB creëerde op deze wijze de afgelopen jaren duizenden miljarden euro’s.

Mag dat zomaar?

Eigenlijk niet. Bij de invoering van de euro zijn hier duidelijke afspraken over gemaakt, de ECB presenteert het daarom als een tijdelijke maatregel. Als het weer beter gaat met de economie, zal de ECB het uitgeleende geld terughalen. Maar dat begint steeds meer te lijken op een leugentje om bestwil. De afgelopen jaren ging het best goed met de economie, maar bleef de ECB er toch geld inpompen. De kans dat de centrale bank het geld op korte of middellange termijn terughaalt, is klein.

Al die miljarden worden op de balans van de ECB gezet. De leden van de eurozone zijn uiteindelijk de eigenaren van de bank. Mocht de ECB verlies maken doordat ze het uitgeleende geld maar ten dele terugkrijgt, dan lijden de lidstaten verlies. Maar zolang de ECB niets terughaalt, kan ze geen verlies maken en de lidstaten dus ook niet.

Is er een maximum aan de ECB-steun?

ECB-president Christine Lagarde schreef deze week in de Volkskrant dat ze er alles aan gaat doen om ervoor te zorgen dat de economie na corona er precies hetzelfde uitziet als de economie voordat het virus toesloeg. Ze riep centrale banken over de hele wereld op hetzelfde te doen.

Ben Bernanke, de president van de Amerikaanse centrale bank ten tijde van de kredietcrisis, had als bijnaam Helicopter Ben, omdat hij ooit heeft betoogd dat je in geval van een grote crisis desnoods in een helikopter moet stappen om geld over het land te strooien, alles om ervoor te zorgen dat de mensen blijven uitgeven.

Leidt het onbeperkt creëren van geld niet tot mega-inflatie, zoals we in de jaren dertig hebben gezien in de republiek van Weimar en recenter in landen als Zimbabwe?

Dat zou je wel verwachten, maar gek genoeg is dat de afgelopen jaren niet gebeurd: de prijzen gingen amper omhoog. Bijna al het geld van Draghi ging naar vastgoed en aandelen. Huizen en andere beleggingsobjecten stegen enorm in waarde.

De Verenigde Staten doen precies hetzelfde. De Fed pompt continu enorme hoeveelheden geld in de economie, maar de dollar is de afgelopen jaren alleen maar sterker geworden. Zolang investeerders vertrouwen blijven houden in euro en dollar, hoeven al die geldinjecties geen probleem te zijn.

Maar op een gegeven moment moeten toch ook de gewone prijzen omhoog als er zoveel geld in omloop is?

Dat zou kunnen. Als de bevolking straks, als het virus is bezworen, in een bevrijdingsroes belandt en massaal aan het spenderen slaat, kan er inflatie ontstaan. Vooralsnog wijzen de cijfers echter eerder de andere kant op. Doordat er veel minder wordt gekocht, dalen de prijzen juist.

Japan, vanwege de vergevorderde vergrijzing ons mogelijke voorland, pompt al decennia grote hoeveelheden geld in de economie. De staatsschuld is er astronomisch, maar de inflatie blijft laag. Wellicht is door de vergrijzing een nieuwe economie ontstaan, waar klassieke economische wetten niet meer gelden.

Kan de ECB ook de Italiaanse staatsschuld financieren?

Dat doet de ECB al voor een groot deel en de komende tijd zal de steun alleen maar toenemen. Tot nu toe mocht ze eenderde van de staatsschuld financieren, maar dat maximum is van tafel. Overigens wordt de Nederlandse staatsschuld nu ook voor een groot deel door de ECB gefinancierd.

Maar waarom wil Italië dan eurobonds en wat zijn dat eigenlijk?

Italië vindt dat de coronacrisis een Europese crisis is, die sommige landen bij toeval veel harder raakt dan andere. Als het aan Italië ligt, leent de eurogroep als geheel geld, betaalt daar als geheel rente over en keert dat vervolgens uit aan alle lidstaten om de coronaschade te kunnen dragen. Dit heeft voor een land als Italië als voordeel dat het waarschijnlijk tegen een iets lagere rente kan lenen. Nederland betaalt juist wat meer rente dan als het zelf zou lenen.

Waarom wil Nederland dat niet?

Sinds het uitbreken van de eurocrisis blijken tijdelijke maatregelen vaak veel minder tijdelijk te zijn dan beloofd. Nederland is bang dat we op den duur de hele Italiaanse schuld met eurobonds financieren.

Is het erg dat Nederland mede voor andermans tekorten opdraait?

Daar kun je op verschillende manieren tegenaan kijken. Nederland profiteert het meest van de vrijhandel in de EU, zeggen de Zuid-Europese landen, het zou daarom logisch zijn dat het een deel van dat profijt deelt met de andere lidstaten. Daar zit zeker wat in. Nederland heeft een handelsoverschot (het exporteert meer dan het importeert), Italië een handelstekort. Simpel gesteld: Italië koopt meer dan het verkoopt en heeft dat deels gefinancierd met schuld. Het is goed om te onthouden dat de Nederlandse economie daarvan profiteert.

Maar als een steeds groter deel van de nationale staatsschuld Europees wordt gedragen, zullen landen een geringere prikkel hebben om de begroting op orde te brengen. De begrotingstekorten zullen oplopen en Nederlanders zullen zich al snel gaan afvragen waarom zij pas op hun 67ste met pensioen mogen, terwijl Italianen de pensioenleeftijd van 65 hebben gehandhaafd. Waarom zouden wij zuinig zijn, als anderen het geld over de balk smijten?

Kunnen we niet veel beter weer terug naar de gulden? En Italië naar de lire?

Er is geen land dat zich zo wonderbaarlijk heeft hersteld van de kredietcrisis als IJsland. Dat kwam doordat de IJslandse kroon door de crisis in een vrije val belandde. IJsland werd ineens spotgoedkoop voor de buitenwereld, waardoor de export steeg, de import daalde, het toerisme een hoge vlucht nam en de economie een enorme groeispurt doormaakte.

Voor Italië zou dat voordelen kunnen hebben. In dat geval kan het land zijn munt in waarde laten dalen, waardoor Italiaanse producten veel goedkoper worden en de export en het toerisme een enorme vlucht kunnen nemen.

Maar goed. IJsland zat niet bij de euro. Italië uit de euro zetten is te vergelijken met een financieel hartinfarct. Een ingreep met onvoorspelbare gevolgen, zeker in een kwetsbare wereld als de huidige.

Het is de vraag of dit voor Nederland zo gunstig is. Het gevaar is dat de euro uit elkaar valt, en daar gaat Nederland waarschijnlijk zwaar onder lijden.

Oké, de euro blijft dus overeind, de centrale banken financieren een groot deel van de coronacrisis. Waar gaat dit eindigen?

Dat weet niemand. Sinds de kredietcrisis van 2008 is de economie op onbekend terrein beland. We zijn hier als mensheid nog nooit geweest. Het laat zich dus niet voorspellen hoe dit afloopt, al zullen er veel deskundigen zijn die het niettemin toch zeker denken te weten.

De kredietcrisis van 2008, die ontstond doordat de wereld zich te diep in de schulden had gestoken, werd opgelost door nóg meer schulden te maken. Door deze crisis zal de schuldenberg verder stijgen. De vraag is hoe lang je daarmee kunt doorgaan.

Met een beetje geluk weet de wereldeconomie zich snel te herstellen. Overheden nemen de schade van de coronacrisis voor hun rekening. De ECB neemt vervolgens de extra schade van de overheden over. In de jaren daarna wordt die geldinjectie weer langzaam afgebouwd. Jaren van lage, maar stabiele groei volgen.

Eind goed al goed?

Misschien, mits de inflatie niet ineens toeneemt of de euro ineens in waarde daalt, want dan zitten we met een serieus probleem. De rente verhogen om de inflatie te temmen kan dan niet, gezien de eerdergenoemde schuldenlast waarmee de wereld kampt.

In dat geval moeten we waarschijnlijk lijdzaam toezien hoe onze euro’s minder waard worden. Prijzen zullen stijgen, inkomens ook. Een beetje inflatie is niet erg, het zal de consumptie opjagen – geld is immers nu meer waard dan morgen. Een forse inflatie betekent wel slecht nieuws voor de economie. Er zal minder in de economie geïnvesteerd worden, want het vandaag verdiende geld is meer waard dan het in de toekomst verdiende geld. Inflatie is in het algemeen goed voor iedereen met schulden, want die worden relatief minder waard, maar slecht nieuws voor spaarders, en dus ook voor onze pensioenfondsen, want bezit verliest net zo snel zijn waarde.

Wat kan de overheid nu het beste doen?

Alles op alles zetten om de economische schade te beperken, zoals het kabinet doet. Wie zich nu al te zeer gaat bekommeren over een eerlijke verdeling van de lusten en de lasten, zoals de Europese politici deze week deden, loopt het risico te traag te reageren, waardoor de schade groter wordt dan nodig, Dit zagen we eerder bij de eurocrisis, waarbij Europa en Griekenland onnodig veel pijn leden, doordat de ECB achteraf bezien veel te laat te hulp kwam.

En wat kan ik het beste doen?

Stoïcijns geld blijven uitgeven, mits u zich dat kunt veroorloven. Als iedereen in paniek raakt en uitgaven gaat uitstellen, zal de recessie veel dieper worden dan nodig.

Bron: Volkskrant