Han Dirk Hekking en Johan Leupen | Interview Financieel Dagblad

Michail Chodorkovski (55) was een steenrijke Russische olietycoon. Maar hij botste met Poetin en zat tien jaar vast. Nu geldt hij als een van de prominentste Kremlin-critici in ballingschap.

Hij is pas voor de tweede keer in Nederland, en twee dingen vallen Michail Chodorkovski (55) op: de mensen zijn lang, grinnikt hij. En, iets serieuzer, er is geen verschil in de levensstandaard tussen Rotterdam en Den Haag. In Rusland is dat wel anders, zegt de voormalige Russische olietycoon. Moskou is vier tot vijf keer rijker dan de rest van het land.

Chodorkovski is in Den Haag om een lezing over de politieke situatie in Rusland te geven. Dat hij weinig van Nederland weet wekt bevreemding: in ons land speelt al jaren een geldverslindende strijd om de activa van zijn onteigende miljardenbedrijf Yukos. Maar hij heeft afstand gedaan van dat concern, zegt hij tijdens een interview in het Haagse Hotel Des Indes.

Twintig jaar geleden, bij zijn eerste bezoek, was Chodorkovski met $15 mrd de vermogendste man in Rusland. Het was het jaar dat president Vladimir Poetin aan de macht kwam en het begin van een grote zuivering, zou later blijken. Poetin dwong door privatisering rijk geworden oligarchen op de knieën, met als prominentste slachtoffer Chodorkovski. Tien jaar zat hij in de cel, om in 2013 persoonlijke gratie te ontvangen van Poetin.

Hoeveel er anno 2019 over is van zijn voormalige imperium is onduidelijk. Een deel bevindt zich in Nederland, met dank aan de juridische entiteiten en beschermingsconstructies die Yukos optuigde. Chodorkovski, die hoewel hij al jaren in Londen woont in het Russisch antwoordt en gebruik maakt van een tolk (aan zijn mimiek is overigens te zien dat de onderkoeld pratende ex-olietycoon de in het Engels gestelde vragen uitstekend begrijpt), zegt er niets meer mee te maken te hebben. Wel beschikt hij in ieder geval over €100 mln aan in Ierland gestalde bezittingen – waar hij volgens het Kremlin geen recht op heeft.

Vanuit Londen herpositioneerde hij zich de afgelopen jaren via zijn pro-democratieorganisatie Open Russia succesvol als mensenrechtenactivist. Bij die rol hoort ook een kritischer kijk op de faciliterende rol die landen als Nederland spelen in het huisvesten van brievenbusmaatschappijen, waaronder die van Yukos.

Hoe was het om uw vrijheid en het merendeel van uw fortuin te verliezen?

‘Je kunt het je nu niet meer voorstellen, maar we zagen Poetin eerst zoals andere democratisch gekozen presidenten in het buitenland. Ik voelde me er daarom comfortabel bij om bij hem corruptie in Rusland aan de kaak te stellen. Door dat probleem dreigden we afgesloten te raken van internationale investeerders; de markt begon grote kortingen te hanteren in de waardering van onze bedrijven.

‘Poetins nerveuze reactie was shockerend. De diefstal van honderden miljoenen dollars door staatsfunctionarissen waar ik over was begonnen, en die een publiek geheim was, bleek gebeurd te zijn met zijn instemming en in zijn eigen belang. Wat ik volledig verkeerd heb ingeschat: hij is het hoofd van een criminele bende, een maffiaclan. Ik verhief mijn stem tegen dit regime, en het resultaat was tragisch. Ik moet lachen als ik zie dat de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken een onderhoud heeft met zijn zogenaamde tegenhanger Sergej Lavrov. Want Lavrov is een marionet, iemand die servetten van links naar rechts verplaatst.’

‘Michaïl Borisovitsj, u hersenspoelt de studenten’

‘Michaïl Borisovitsj Chodorkovski, u hebt kritiek op Poetin, maar u bent zelf net zo slecht. U hebt zijn maniertjes overgenomen, kijk naar uw glimlachje! U hersenspoelt de studenten met uw geslijm’, scandeert de Russische Natalja door het auditorium van de Universiteit Leiden.

De gevallen oligarch hoort haar glimlachend en ogenschijnlijk kalm aan. Het is een van de weinige momenten tijdens het studentendebat ‘The Future of Russia’ waarop het sang-froid van Chodorkovski op de proef wordt gesteld.

De rest van het debat, georganiseerd door kenniscentrum Raam op Rusland, kan hij achteroverleunend uitzitten. De meeste aanwezigen, inclusief moderator Kysia Hekster, lijken meer geïnteresseerd in zijn toekomst als Poetin-dissident dan in zijn verleden als oliemiljardair.

Student Iman wil bijvoorbeeld van hem weten wie er schuldig is aan de economische malaise, de corruptie, machtsmisbruik, en alle overige ellende in Rusland, en wat daaraan moet worden gedaan volgens hem.

Terwijl het publiek joelend voor haar klapt, broedt Chodorkovski op een antwoord. Zijn ogen glijden langzaam door de zaal tot het stil wordt. ‘Bij simpele vragen, horen simpele antwoorden’, reageert hij met pretoogjes, ‘we leven in Rusland in een koud en guur land. Er zit voor ons niets anders op dan naar het zuiden te verhuizen’. De zaal lacht en klapt opnieuw.

Maar dan vervolgt Chodorkovski ernstig: ‘Er is een heilig geloof bij Russen dat als ze een goede koning of president kiezen, die dan alles goed zal maken. Maar dat gaat niet werken. We moeten elke dag de autoriteiten controleren en ons ontdoen van het idee is dat autoriteit goed is.’

Chodorkovski klinkt bij tijd en wijle meer als een afgetreden staatshoofd dan als een voormalig zakenman. Het roept bij student Vadim de vraag op of hij ooit de politiek in wil. ‘Als de Russische Zelenski (Oekraïense komiek, annex kersverse president, red.) mij morgen vraagt of ik minister van energie wil worden zeg ik ja, uit plichtsbesef. Maar of ik het wil? Dat is wat anders. Ik wil mensen helpen die de Russische toekomst vorm kunnen geven.’

Over Nederland gesproken: welke rol speelt ons land bij het afschermen van belangen van Russische zakenlieden en mensen in het Kremlin?’

Zonder twijfel heeft Nederland zijn naam gevestigd als plek om succesvol en comfortabel truststructuren op te zetten. Mensen in het Kremlin zien uw land ook zo, gezien het aantal mensen met hoge posities dat zich hier heeft gevestigd. Hoeveel van hun entiteiten crimineel zijn, kunnen we niet weten.’

Nederland kent volgens De Nederlandsche Bank nu zo’n 15.000 brievenbusmaatschappijen. Wie of wat erachter zit is vaak door allerhande constructies onduidelijk. Staatssecretaris Menno Snel van Financiën zei eerder een eind te willen maken aan brievenbusfirma’s die het mogelijk maken dat bedrijfswinsten van binnen en buiten de EU nauwelijks of niet belast in belastingparadijzen terechtkomen.

Juist Rusland loopt door deze praktijken grote schade op, zegt Chodorkovski. Persbureau Bloomberg becijferde in maart dat sinds 1994 $750 mrd aan vermogen Rusland heeft verlaten. Chodorkovski: ‘Toen ik hoorde dat er via Danske Bank $230 mrd aan Russisch geld was witgewassen, kon ik dat niet geloven. En dit gaat maar over één bank.’

‘De Russische economie groeit al jaren amper door kapitaalvlucht naar landen als Nederland. Ik hoop dat Nederland niet om dat kapitaal staat te juichen, en erover nadenkt waar deze miljarden vandaan komen. Niet-transparant Russisch geld kan ook problemen met zich meebrengen, zien we in een aantal Europese landen (een verwijzing naar landen op de Balkan, red.). Als het Kremlin ontevreden is over de regering kan het radicale groepen steunen en politici corrumperen.’

‘Landen moeten zich realiseren dat bedrijven of ondernemers waarvan zij denken dat ze regulierzijn, soms veel meer zijn dan dat alleen. Kijk naar de berichtgeving in het Verenigd Koninkrijk over Britse burgers die mogelijk met Russisch geld het politieke proces rond de brexit hebben beïnvloed. Het is onmogelijk dat de Nederlandse regering zich géén zorgen maakt over zo’n probleem.’

Wat heeft de onthulling van de Panama Papers teweeggebracht?

‘Het was geen grote schok dat hoge Russische functionarissen geld wegsluisden. Voor mij waren de Panama Papers meer een illustratie van de pikorde: soms kwamen steekpenningen voorbij van enkele tonnen. Dat is geen omkoopsom, dat is meer een fooi. De Panama Papers toonden aan dat Rusland een vazallenstaat is.’

Er lopen nog allerlei rechtszaken rond Yukos. Bent u nog op enigerlei wijze betrokken bij het bedrijf?

‘Ik heb mijn controle opgegeven en mijn belangen verkocht. Dat betekent dat ik al vijftien jaar geen aandeelhouder of bestuurder meer ben. Ik heb deze bladzijde omgeslagen. Ik heb al tien jaar doorgebracht in ondermaatse leefomstandigheden, en ben niet van plan om nu nog dagen in Nederlandse rechtszalen door te brengen.’

In de Yukos-zaak gaan tientallen miljoenen op aan advocatenkosten. Is Nederland wel zo’n voordelige vestigingsplaats?

‘Westerse rechtssystemen verschillen in belangrijke mate van het Russische. Als de aanklager in Rusland zegt dat je een dief bent, ben je een dief. Je advocaat kan weinig voor je betekenen, behalve door sigaretten te halen.’

‘In het Westen willen ze het recht niet schenden, maar behandeling van je zaak kan langer in beslag nemen dan je levensduur. Ik houd er rekening mee dat er nog wel meer rechtszaken aankomen.’

Is Rusland anno 2019 beter af dan in 2003, toen u gevangen werd gezet?

‘Moskou is een totaal andere wereld dan de rest van Rusland. Sinds 2012 is de stad overspoeld met geld. Het Kremlin vindt het van belang de mensen in Moskou niet te irriteren. In Moskou mag je roepen wat je wilt op sociale media. Erbuiten krijg je voor het minste of geringste huisarrest.

‘Wat wij met Open Russia proberen te bewerkstelligen is niets extreems: normalisatie van het politieke proces. En we worden tegengewerkt door een reeks rechtszaken. Dus is het beter geworden in Rusland? Voor de mensen in Moskou luidt het antwoord: ja.’

U zei eerder dat Poetin’s greep op de macht verslapt. Waar ziet u dat aan?

‘Poetin wordt ieder jaar zwakker. De waardering van kiezers blijft dalen ondanks de beloftes die hij doet, en hij probeert uit alle macht om de resterende steun te behouden. Hij wordt ouder, maar hij heeft ook geen toegang meer tot echte informatie. Hij heeft te veel lagen – verschillende krachten in het Kremlin, de geheime dienst – om zich heen die hem isoleren. Zijn leiderschap wordt steeds instabieler, maar niemand wil naar voren stappen en er een eind aan maken.’

Bron: Financieel Dagblad