postuum Desmond Tutu (1931-2021) | Kees Broere

Hoe kan een mens het best heel oud worden? De zondag op 90-jarige leeftijd overleden Desmond Tutu gaf het antwoord: door heel zijn leven kind te blijven. ‘The Arch’, zoals hij liefkozend werd genoemd, nam ooit een blank jongetje aan de hand voor een vreugdedansje. De blik van het stomverbaasde kind sprak boekdelen: hier huppelde een leeftijdgenoot.

Dansend, lachend (of was het giechelend?), en met een ogenschijnlijk eeuwige glimlach op de toet. Wie de man zo zag, en hem niet kende, zou bijna denken aan een komediant. Dat Tutu weigerde zichzelf al te serieus te nemen, is een feit. Maar in alle lichtheid die hij tentoon wist te spreiden, toonde hij zich ook het geweten van de wereld.

Desmond Mpilo Tutu werd geboren op 7 oktober 1931. De man die later faam zou verwerven als ‘oproerkraaier voor de vrede’ in Zuid-Afrika, de anglicaanse geestelijke die ook ongelovigen in zijn armen sloot, – die man leek helemaal niet weggelegd voor de soms duizelingwekkende loopbaan op het snijvlak van politiek en spiritualiteit. God mocht dan van hem houden, zelf wilde hij liever arts worden.

Ook de onrechtvaardigheid van een door een blanke minderheid geregeerd Afrikaans land, de gesel die vanaf 1948 de naam ‘apartheid’ zou dragen, maakte aanvankelijk weinig indruk op hem. Liever speelde hij rugby. En wat de kerk betreft: Tutu kreeg een bijbel in handen, maar hield aan het lezen ervan naar eigen zeggen ‘niet bepaald een metafysisch gevoel’ over.
Desmond Tutu en Nelson Mandela in 2001. Beeld Reuters
Desmond Tutu en Nelson Mandela in 2001.Beeld Reuters

Ook later zou hij trouwens vooral de ‘wereldse’ taken van de kerk onderstrepen. Al deed hij dat doorgaans wel in religieuze klederdracht. Die bracht hem even in speelse problemen, toen hij meende Nelson Mandela te moeten aanspreken op diens té lawaaierige bloezen, die op ‘pyjama’s’ zouden lijken. De riposte van Mandela: ‘Wat een grappige opmerking toch, van een man die zelf in een jurk rondloopt.’
Agenda

Altijd ruimte voor het luchtige dus. Maar Desmond Tutu gebruikte zijn zonnige karakter zeker ook om daarmee mensen eerst voor zich in te nemen, zodat hij hen later uiterst serieus kon toespreken. Achter zijn spontane en zo aanstekelijke lach ging wel degelijk een agenda schuil. De kernpunten daarvan: verzoening, geweldsloosheid, tolerantie en het Afrikaanse ubuntu, het besef dat geen mens zonder de ander kan bestaan en dat de mensheid zich dus tot elkaar verplicht weet.

Zijn belangrijke rol in de strijd tegen de apartheid, waarvoor hij in 1984 ook de Nobelprijs voor de vrede zou krijgen, begon pas echt gestalte te krijgen in 1976, het jaar van de – door hem min of meer voorspelde – opstand van jongeren in Soweto. Tutu werkte toen in het aangrenzende Johannesburg. Hij wees de racistische blanken in zijn land erop dat ‘onderdrukking de onderdrukker al evenzeer ontmenselijkt als de onderdrukten.’
F.W. de Klerk en Desmond Tutu in 1991 in Johannesburg. Beeld AFP
F.W. de Klerk en Desmond Tutu in 1991 in Johannesburg.Beeld AFP

Het was een boodschap die niet aan de apartheidspresident P.W. Botha was besteed. Maar wel aan diens opvolger, F.W. de Klerk, de man die in 1990 Nelson Mandela uit de gevangenis liet komen, om samen met hem de overgang naar een democratisch Zuid-Afrika voor te bereiden. Desmond Tutu koos ervoor om in dat proces ‘een herder en geen politicus’ te zijn. Maar tegelijkertijd was hij enorm actief om ervoor te zorgen dat de nakende gerechtigheid niet zou sneuvelen in een storm van binnenlands geweld.

Zijn kracht daarbij was het om geen moment voor zichzelf alleen te willen spreken of handelen, maar steeds ervoor te zorgen dat anderen het gevoel kregen zélf het goede te willen doen; het goede dat Tutu hun had ingefluisterd. Hij mocht dan een ‘peertje’ zijn, zo zei hij ooit, die ‘lamp’ kon slechts branden als andere mensen daarvoor de ‘fitting’ vormden en dus voor de energie zorgden.
Verliefd

In april 1994 kwam dan eindelijk Zuid-Afrika’s mooiste moment, met de eerste democratische verkiezingen. ‘Het is als verliefd worden!’, zei Tutu. Maar hij besefte dat daarna het echte werk voor een deel nog moest beginnen. En de toekomst was volgens hem niet gegarandeerd zonder ook een kritische blik op het verleden. Zo werd hij de voorzitter van de Waarheids- en Verzoeningscommissie, de TRC.
Desmond Tutu in 2016. Beeld AP
Desmond Tutu in 2016.Beeld AP

Het is de periode in zijn leven geweest waarin mogelijk de grootste kritiek op hem is geuit. Tutu, die soms huilend naar de schokkende getuigenissen zat te luisteren, eiste aandacht voor alle wandaden die waren begaan – die van blank én zwart. Het werd hem door het regerende ANC van president Mandela niet in dank afgenomen. En dat de waarheid, zo die al boven tafel kwam, niet vanzelf tot verzoening kon leiden, is een gegeven dat tot op de dag van vandaag de Zuid-Afrikaanse samenleving kenmerkt.

Tutu op zijn beurt heeft in de laatste jaren van zijn leven meer dan eens zijn teleurstelling laten blijken over de manier waarop het ANC zijn beloftes over een waardiger leven voor alle Zuid-Afrikanen niet heeft waargemaakt. Maar bitter kon het hem niet maken. Tutu bleef spreken vanuit zijn blijmoedige, religieus geïnspireerde, grote hart. ‘Niet als een denker, ik kan niet analyseren. Ik ben een voelend persoon, misschien put ik daaruit inspiratie.’

Die inspiratie heeft op velen een groot effect gehad, in Zuid-Afrika en elders in de wereld. Desmond Tutu was een verbluffend icoon en een enorme held. Juist door dit alles niet te willen zijn.

Bron: Volkskrant