Tekst Dave Schut | Vrij Nederland
Eerder dit jaar publiceerde Tax Justice Network een rapport waaruit blijkt dat Nederland nog steeds een van de aantrekkelijkste landen is voor bedrijven qua belasting: we staan op een bedenkelijke vierde plek op een lijst met zeventig landen. Hoogleraar belastingrecht Jan Vleggeert legt uit hoe dat zo heeft kunnen gebeuren.
‘Multinationals hebben in Nederland inderdaad allerlei manieren om de belastingdruk te verlagen,’ zegt Jan Vleggeert, hoogleraar belastingrecht aan de Universiteit Leiden. Vrij Nederland sprak met Vleggeert vlak na verschijning van het rapport. ‘De gewone man heeft die mogelijkheden niet. Dus ja, de verontwaardiging is begrijpelijk.’
Vleggeert was zelf ooit een fiscalist die bedrijven hielp om zo min mogelijk belasting te betalen. Tot hij tien jaar geleden voor de wetenschap koos. ‘Ik dacht: is dit het werk waar ik later op wil terugkijken? Toen heb ik een radicaal andere keuze gemaakt.’
Volgens Vleggeert zijn de verhoudingen scheef gegroeid na de financiële crisis in 2008. ‘Om de banken overeind te houden, heeft de overheid enorm veel geld in de financiële industrie gepompt. Dat geld moest door iemand worden opgehoest. Uiteindelijk zijn de belastingen verhoogd, en de burgers hebben die allemaal braaf betaald. Maar er kwam een moment – zo rond 2013 – waarop mensen zich begonnen af te vragen: hoe zit het eigenlijk met die grote bedrijven? Moeten die dan niet ook wat meer gaan afstaan?’
Want dat deden ze niet?
‘Er zijn twee elementen. Ten eerste zijn wij een favoriete doorvoerhaven voor grote geldstromen. Dat zijn de fameuze brievenbusmaatschappijen; vennootschappen die eigenlijk alleen op papier bestaan. Daar lopen jaarlijks vele honderden miljoenen doorheen. Door die geldstromen zijn wij in allerlei landen de eerste of tweede grootste investeerder. Of andersom: de eerste of tweede investeringsbestemming. Dat komt natuurlijk niet overeen met onze economische plaats in de wereld. Dit houdt onmiskenbaar verband met het feit dat wij een heel aantrekkelijk fiscaal klimaat hebben.
Het tweede element heeft te maken met aftrekposten. Dan gaat het niet om doorstroommaatschappijen die alleen op papier bestaan, maar om echte bedrijven van vlees en bloed. Shell, Unilever, Philips. Zij kunnen er in Nederland voor zorgen dat ze weinig winst hoeven te rapporteren, terwijl ze wél heel winstgevend zijn. Dit doen ze door te schuiven met geldstromen over verschillende landen. De kunst is om de winst daar te laten uitkomen waar de belastingdruk het laagst is. Zwitserland bijvoorbeeld.’
Volgens het ministerie van Financiën wordt hier al veel tegen gedaan.
‘Dat klopt, het is al moeilijker geworden. Demissionair staatssecretaris van Financiën Hans Vijlbrief heeft onlangs nog een commissie aangesteld, vooral om de problematiek met die brievenbusmaatschappijen te onderzoeken. Dit onderwerp zal ook een rol spelen tijdens de formatie. De verkiezingsprogramma’s stonden vol met voorstellen om belastingontwijking te bestrijden. Maar de grootste stappen worden internationaal genomen.’
Zoals?
‘De meeste plannen komen van de OESO – de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling. Een goed voorbeeld is een soort minimumbelasting, een ondergrens in winstbelasting die moet worden betaald in alle landen die tot de OESO behoren. Als de OESO-landen het daarover eens worden, neemt de Europese Unie dat waarschijnlijk over. En dan wordt ook Nederland verplicht om dat op te volgen. Dat zou een heel belangrijke stap zijn.’
Kan Nederland hier geen leidende rol in nemen?
‘Dat is lastiger dan het klinkt. Enerzijds willen landen natuurlijk graag belasting heffen. Maar ze zijn ook bang dat als ze dat te veel doen, dat de bedrijven dan ergens anders naartoe gaan. We concurreren om investeringen en werkgelegenheid. We willen die bedrijven hier naartoe lokken. En als ze hier gevestigd zijn, dan willen we dat ze nog meer gaan investeren. Als je dat aanpakt omdat het niet eerlijk is, dan maak je misschien een goede beurt bij je kiezers, maar het investeringsklimaat wordt minder aantrekkelijk. Dus wanneer je daar als land alleen in staat, raak je bedrijven kwijt. Maar als je het met een groot aantal landen tegelijkertijd doet, is dat risico veel kleiner. Dan heeft het voor een bedrijf geen zin om naar ander EU-land te vluchten, want daar zijn de tarieven dan hetzelfde.’
‘Voor Kamerleden is het moeilijk die lobby te weerstaan. Als je steeds maar te horen krijgt dat bedrijven zullen vertrekken, dan moet je als Kamerlid echt van jezelf overtuigd zijn om dat te negeren.’
Toch verklaart dat nog niet waarom Nederland op vier staat. Dat is hoger dan alle andere OESO-landen.
‘Dat is waar. En ook op andere lijstjes staan wij altijd hoog, niet alleen bij Tax Justice. Er is dan ook heus wel wat ruimte om eenzijdig iets te doen. Maar die angst bij politici blijft. Dat is ook het argument van lobbygroepen als VNO-NCW – de lobby van bedrijven – of NOB – de lobby van belastingadviseurs die voor grote klanten opkomen. Ik denk dat het voor Kamerleden moeilijk is om die lobby te weerstaan. Als je steeds maar te horen krijgt dat bedrijven zullen vertrekken, dan moet je als Kamerlid echt van jezelf overtuigd zijn om dat te negeren.’
Dus doen we maar niks?
‘Jawel, ook Nederland zet al stappen. Dat zag je bijvoorbeeld met de dividendbelasting, ook toen was er een lobby voor de afschaffing, maar dat is jammerlijk mislukt. De Kamer geloofde het niet meer, ze hadden er genoeg van. Dat heeft een trend in gang gezet die je nu steeds terugziet. Er zijn al veel meer partijen voor belastingverhoging voor grote bedrijven te porren dan vier of acht jaar geleden. Maar inderdaad, dat neemt allemaal niet weg dat belastingontwijking in Nederland waarschijnlijk nog veel voorkomt.’
‘Het probleem is dat belastingheffing onder de geheimhouding van de fiscus valt.’
Waarschijnlijk?
‘Het probleem is dat belastingheffing onder de geheimhouding van de fiscus valt. Van Shell en een aantal anderen weten we het zeker omdat de journalistiek dat naar buiten heeft gebracht. Maar verder ontbreken de feiten. Er zou wat mij betreft dan ook veel meer transparantie over moeten zijn. Van grote bedrijven met een omzet van 750 miljoen per jaar, dus echt de grootste multinationals, zou gewoon duidelijk moeten worden hoeveel belasting ze betalen. Maak het maar openbaar. Dan kunnen we er allemaal van meegenieten en beoordelen of dat eerlijk is.’
Maar dat zit er niet in.
‘Ook deze discussie gaat heel traag. Bedrijven verzetten zich hier natuurlijk tegen, die zeggen dat het om bedrijfsgevoelige informatie gaat.’
Beursgenoteerde bedrijven maken toch sowieso al cijfers openbaar?
‘Ja, maar niet de fiscale cijfers. Waarom die dan juist wel gevoelig zouden zijn – ja, daar ben ik ook weleens sceptisch over. Het punt is alleen: ook dit kun je niet goed beoordelen als je de cijfers niet hebt. Het heeft wel iets weg van een wob-procedure: je krijgt zo’n zwartgelakt stuk, en daarvan moet jij aantonen dat de informatie die je niet hebt gekregen relevant is. Dat kun je helemaal niet zeggen, want je kunt niet zien wat er stond.’
Hoe is het aantrekkelijke fiscale klimaat in Nederland eigenlijk ontstaan?
‘Wij zijn altijd een open economie geweest. Een klein landje met een groot buitenland. We hebben het altijd van de export moeten hebben. Dus hebben we onze regels in de jaren zestig en zeventig zo ingesteld dat zakendoen met het buitenland zo makkelijk mogelijk kan, met zo min mogelijk belemmeringen. Als bijvangst daarvan hebben fiscalisten ontdekt dat ze die brievenbusmaatschappijen hier kunnen huisvesten, en na verloop van tijd werd die praktijk steeds groter, waardoor er weer een lobby ontstond om die regels nog gunstiger te maken. Er is een grote groep die er veel belang bij heeft.’
‘Het zou mij verbazen als er uit de kabinetsformatie geen belastingverzwarende maatregelen voor bedrijven komen.’
En die groep is machtig.
‘Het zijn mensen die met grote regelmaat op het ministerie en bij politieke partijen langsgaan om hun zaak te bepleiten. Tot aan de financiële crisis was de politieke houding dat dit prima was. Wij verdienen hier geld aan, was het idee. Men zag wel dat het ten koste ging van de schatkist van andere landen, maar dan was het argument: als we daar transparant over zijn, dan is het aan die andere landen om maatregelen te treffen. Die houding is wel degelijk aan het veranderen. Mensen zijn veel kritischer naar belastingen gaan kijken, en dat heeft tot een omslag in het denken geleid. Die praktijk van brievenbusmaatschappijen in zijn ergste vorm, daar is bijna niemand meer voor. Het zou mij dan ook verbazen als er uit de kabinetsformatie geen belastingverzwarende maatregelen voor bedrijven komen.’
Zijn de grote bedrijven zich dan nu al aan het voorbereiden om weg te gaan?
‘Nou, zoals ik zei: Nederland is hier niet uniek in. Nederland zal echt niet het enige land zijn waarin de belastingen voor bedrijven omhoog gaan. Dat maakt het lastig om ergens anders heen te gaan.’
Maar er zullen altijd landen zijn die ze met open armen ontvangen.
‘Ja, maar ook daar is iets op bedacht. Ze zijn nu bezig met maatregelen die het onaantrekkelijk maken om de winst richting die landen te verschuiven. Dat is de hele truc van het project van de OESO-landen. Als je dan bijvoorbeeld een betaling vanuit Nederland naar de Kaaimaneilanden doet, dan is die betaling straks beperkt of helemaal niet meer aftrekbaar.’
Klinkt vrij simpel.
‘Het idee is simpel, maar de uitwerking niet. De OESO is hier al twee jaar mee bezig, en het resultaat is een enorm pak papier. Het zijn verschillende landen met verschillende belangen en verschillende rechtstelsels, en dan moet het ook nog eens allemaal in overeenstemming zijn met allerlei internationale verdragen – dat is nog een hele organisatie.’
Moeten we het dan toch maar gewoon aan de experts overlaten?
‘Nee, dat zou jammer zijn. Want dit hele debat, en dat er nu zo veel aandacht voor is, komt met name door pressiegroepen zoals Oxfam Novib en journalisten. Daardoor is dit onderwerp op de agenda komen te staan. Omdat er aanhoudende publieke aandacht voor is, zijn politici uiteindelijk in beweging gekomen. De uitwerking moet je misschien aan experts overlaten ja, maar de kern is voor iedereen te begrijpen.’
Bron: Vrij Nederland