Merijn van Nuland

De Europese Commissie wil bevroren tegoeden van Russische oligarchen confisqueren en inzetten voor de wederopbouw van Oekraïne. In de praktijk is dat echter vrijwel onmogelijk, zeggen juristen.

Voor ‘het zuivere rechtvaardigheidsgevoel’ zou het goed zijn als de wederopbouw van Oekraïne deels wordt gefinancierd met de bevroren tegoeden van Russische oligarchen. Dat zei Ursula von der Leyen – voorzitter van de Europese Commissie – donderdagavond tegen de Duitse zender ZDF. Volgens de commissievoorzitter onderzoeken EU-juristen momenteel wat er mogelijk is. Ze voegde toe: “Ik vind dat Rusland zijn bijdrage moet leveren”.

In de praktijk is dat echter nauwelijks haalbaar, zegt advocaat Heleen over de Linden, die binnenkort op dit onderwerp promoveert aan de Rijksuniversiteit Groningen. Wil je de bevroren tegoeden inzetten voor de wederopbouw, dan moet je ze eerst in beslag nemen, legt ze uit. “Dat kan alleen als je kunt aantonen dat de verdachte een strafbaar feit heeft gepleegd. Dat is in deze zaak bijna onmogelijk.”

‘Geen haalbare kaart’

Sanctiespecialist Yvo Amar deelt de mening van Over de Linden. Hij noemt de uitspraak van Von der Leyen ‘bizar’ en ‘geen haalbare kaart’. “Je moet van geval tot geval kunnen aantonen dat een oligarch bewust aan oorlogsmisdaden heeft bijgedragen. Dat is ontzettend ingewikkeld en tijdrovend, want bijna al het bewijs ligt in Rusland. Kijk maar naar de rechtszaak over de MH17, daar gaat jaren overheen.” Amar meent dan ook dat de uitspraak van Von der Leyen vooral voor de bühne is.

Beide juristen verwachten in ieder geval op korte termijn geen oligarchenproces. Het recht op privé-eigendom is sterk verankerd in het Europees verdrag voor de rechten van de mens. Alleen in heel uitzonderlijke gevallen kan dat recht worden afgenomen, bijvoorbeeld bij bewezen lidmaatschap van een terroristische organisatie. Nauwe banden met Vladimir Poetin zijn wellicht reden om iemands tegoeden tijdelijk te bevriezen, maar niet om deze definitief te confisqueren.

Klaagt een Europese lidstaat toch een Russische oligarch aan, dan kan het al snel vijf tot tien jaar duren voordat er een uitspraak ligt. De oligarch moet namelijk de gelegenheid krijgen om in beroep te gaan, zo nodig helemaal tot het Europees hof voor de rechten van de mens. “Deze vreselijke oorlog versterkt de roep om actie, maar we leven wel in een democratische rechtsstaat”, zegt Over de Linden. “Dat betekent dat het bewijs zorgvuldig moet worden gewogen, dat iemand een eerlijke rechtsgang krijgt, en dat er ruimte is voor hoor en wederhoor.”

Olifantenpaadje

Hoewel confisqueren dus lijkt uitgesloten, blijft er volgens Over de Linden nog wel een olifantenpaadje over: de lidstaten van de Europese Unie kunnen bevroren bezittingen zoals luxejachten, vliegtuigen en kastelen wel verkopen aan de hoogste bieder. De opbrengst kan vervolgens naar de wederopbouw van Oekraïne.

“In het strafrecht gebeurt dit wel eens met bederfelijke goederen die snel hun waarde verliezen”, zegt Over de Linden. “Maar ook hier geldt: een Russische oligarch moet wel zijn gelijk kunnen halen. Maakt de eigenaar van het schip of kasteel dus met succes bezwaar tegen de verkoop, dan zal de Europese Unie de volledige waarde plus rente moeten terugbetalen.”

De EU heeft tot nu toe voor zo’n 30 miljard euro aan Russische en Belarussische bezittingen bevroren, waaronder boten, vastgoed en kunst van rijke Russen in de directe omgeving van president Vladimir Poetin. Nederland bevroor tot nu toe 640 miljoen euro. Vierentwintig schepen zijn volgens de Rijksoverheid “in beeld bij de douane” en zes Russische vliegtuigen staan in Nederland tot nader order aan de grond.

Ondertussen loopt de oorlogsschade in Oekraïne snel op. Afgelopen dinsdag schatte het kabinet de totale kosten van de wederopbouw op zo’n 200 tot 600 miljard Amerikaanse dollar. Volgens minister Wopke Hoekstra (buitenlandse zaken) is er een ‘21ste-eeuwse versie van het Marshallplan’ nodig om het land er weer bovenop te krijgen.

Bron: Trouw