Enzo van Steenbergen

Zwemhistorie – Bij de eerste WK zwemmen, in 1973, waren Oost-Duitse zwemsters door doping oppermachtig. Enith Brigitha liep gouden medailles mis, ook bij de Spelen . Dat doet nog altijd pijn. Een standbeeld. Voor háár. Terwijl ze nog leeft en het straks zelf kan zien, in het Almeerse Lumièrepark.

De ogen van Enith Brigitha beginnen te stralen. „Er zijn in Nederland niet veel standbeelden gemaakt voor mensen van kleur”, zegt ze. „Dat maakt het extra bijzonder. Ik merk nu dat ik een voorbeeld ben geweest. Voor mensen van kleur, maar misschien wel voor iedereen. Daar heb ik niet altijd zo bij stilgestaan.”

Enith Brigitha (67) is de eerste vrouw van kleur die namens Nederland een olympische medaille won. In 1976 behaalde ze tweemaal brons (100 en 200 meter vrije slag) op de Spelen van Montréal, Canada. Ze was in die tijd de beste zwemster van Nederland. Brigitha won 21 nationale titels en zwom als eerste Nederlandse vrouw de 100 meter vrij binnen een minuut. Jarenlang behoorde ze tot de wereldtop.

Ze is trots op die olympische bronzen medailles, vooral die van de 100 meter, in 56,65 seconden. Maar ook nu nog, 46 jaar later, doet het pijn dat het geen goud was. Dat ging op beide afstanden naar Kornelia Ender – een Oost-Duitse zwemster die als jong kind werd opgenomen in een door de staat gefinancierd sportinternaat. Na de val van de Berlijnse muur in 1989 zou blijken dat de DDR een staatsgestuurd dopingprogramma had voor sporters, waarvan (vrijwel) alle sporters onderdeel waren.

Was dat niet zo geweest, zegt Brigitha, dan had zíj goud gewonnen op de 100 meter vrije slag. Want op die afstand kwamen de nummers 1 en 2 uit Oost-Duitsland (op de 200 meter werd een Amerikaanse tweede). „Ik wist toen al dat ik nooit goud kon halen zolang de Oost-Duitse zwemsters meededen. Zij waren onverslaanbaar en we weten nu waarom dat zo was. Maar goud telt en brons niet. Zo simpel zit de wereld in elkaar.” Dus dat standbeeld, zegt ze, betekent ook erkenning. „En dat vind ik toch wel belangrijk.”

Zwemmen in zee

Als baby werd Enith Brigitha al meegenomen naar zee. Het gezin woonde op Curaçao, ze heeft een Nederlandse moeder en een Antilliaanse vader. Zwemles heeft ze nooit gehad, ze leerde zwemmen van haar moeder. Pas toen ze twaalf was haalde ze een diploma, omdat ze anders niet mocht uitkomen voor de Curaçaose zwemploeg. Een paar jaar later – Brigitha was vijftien – werden zij en haar vier broers door hun moeder meegenomen naar Nederland.

Ze hadden niets. Een tijdje woonden ze bij een ouder echtpaar in Amsterdam, daarna een jaar in een nauwelijks geïsoleerd zomerhuis in Egmond aan Zee. Toen haar moeder – van oorsprong coupeuse – een baantje kon krijgen als schoonmaakster op een school verhuisde het gezin naar Alkmaar. Brigitha woonde toen al bij een vriendin in Amsterdam, dichtbij de zwemvereniging.

Waarom besloot uw moeder om naar Nederland te komen?

„Ze stond er alleen voor met vijf kinderen en hoopte hier op een beter leven. Met zwemmen had het niets te maken. Ik was op Curaçao al heel goed, al waren de faciliteiten beperkt. Voor ons gezin was het een hectische tijd in het begin. Maar ik kwam terecht bij zwemvereniging Het Y in Amsterdam. Daar zijn mijn prestaties heel snel omhoog gegaan, door mijn trainster Wil Storm. Ik leerde allerlei afstanden, slagen en disciplines zwemmen die ik op Curaçao nooit zwom. We trainden keihard, soms twee keer per dag. Een topsportleven ineens.”

Waren er meer meisjes van Curaçao die op hoog niveau zwommen?

„Nee, ik was de enige in Nederland. De enige van kleur ook op dat niveau, als ik me goed herinner.

Hoe was dat voor u, als vijftienjarige?

Ik moet eerlijk zeggen: op kleur heb ik nooit gelet. In de tijd dat ik zwom heb ik nooit gedacht: ik ben donker en zij zijn licht. Niemand discrimineerde. Pas later, toen ik naar de Olympische Spelen ging, begonnen mensen erover dat ik voor Nederland de eerste donkere zwemster was op de Spelen. Dan merk je ineens dat je anders bent.”

Heeft het zwemmen u geholpen om te aarden in Nederland?

„Ontzettend. Andere zwemmers keken tegen me op. Dat was fijn, daardoor werd ik goed ontvangen. En er heerste een sterk teamgevoel. Het Y heeft veel voor me betekend, ik ben er ook nog steeds vrijwilliger. Met Wil Storm, mijn trainster, heb ik tot haar dood contact gehouden. Ze heeft me verteld hoe alles in Nederland werkte. Ik liep bijvoorbeeld altijd op mijn blote voeten naar het zwembad, maar in Nederland moest je slippers en een badjas aandoen voor wedstrijden. Kleine dingen, maar voor mij was dat heel belangrijk. Haar trainingen waren ook van hoog niveau.”

De eerste voetballers die in de jaren vijftig vanuit Suriname naar Nederland kwamen hebben wel veel racisme ervaren.

„Het voetbal, ja, dat is een totaal andere wereld. Mijn broertjes voetbalden in een familieteam, in Amsterdam. Daar heb ik het ook gehoord en gezien. Het schreeuwen, het schelden. Echt niet fijn. In Nederland roepen mensen vaak meteen wat ze denken. Er is weinig ingetogenheid, dat heb je op Curaçao meer. Dat bedeesde is soms prettiger, dan voelen mensen zich beter thuis. Voor mijn broers is het ook niet altijd makkelijk geweest in Amsterdam. Wij waren het eerste zwarte gezin in de wijk. Als er iets gebeurde, werd vaak naar mijn broertjes gekeken. ‘Dat zullen die donkere kinderen wel gedaan hebben, die zwartjes daar’. Zo werd dat gewoon gezegd. Mijn moeder sprong er wel in hoor, ze ging verhaal halen. Daar heb ik zeker later veel respect voor gekregen. Voor haar moet het echt moeilijk zijn geweest. Maar wat dat betreft had ik zelf dus geluk. Ik zwom en hoorde bij een club.”

Waren uw zwemprestaties belangrijk voor uw moeder?

„Ze was enorm trots op me. Maar ze zei altijd: je hoeft niet hè, alleen als je het leuk vindt. Mijn moeder en oma zijn bij de Olympische Spelen van 1972 geweest, en mijn vader kwam ervoor over vanuit Curaçao. Dat was heel bijzonder. Ze hebben me altijd gesteund.”

In de periode na de Olympische Spelen van München waren de Oost-Duitse zwemsters in opkomst. Merkte u dat er iets aan de hand was met die ploeg?

„Ze waren er ineens bij de WK van 1973 in Belgrado de eerste in de zwemsport. Ze zwommen onmogelijke tijden en wonnen veel, uit het niets. Er werd toen al wel gesproken over doping, maar wij wisten niets. Vanaf dat moment was ik blij als ik zilver of brons won. Dat was het hoogst haalbare.”

Hoe gedroeg de Oost-Duitse ploeg zich in de kleedkamers?

„Ze hadden nooit contact met ons. Nooit. Later bleek dat ze dat ook niet mochten.”

Bij de Spelen in Montréal zeiden bepaalde teamartsen al dat ze vermoedens hadden over dopinggebruik bij de Oost-Duitse sporters.

„Ja, maar we hadden toen ook al dopingcontroles. Dus ik dacht toch: dát kan het niet zijn. We vroegen het ons natuurlijk wel af. Hoe kan dit? Later bleken ze die controles te hebben omzeild.”

Hoe kon u elke dag zo hard blijven trainen in de wetenschap dat goud niet haalbaar was?

„Dat was heel lastig, ook omdat het me steeds werd gevraagd. Door journalisten ook altijd. ‘Wanneer win je nou eens goud, Enith?’ Dan zei ik maar dat ik het weer ging proberen …”

Wanneer kwam bij u het besef dat er inderdaad doping in het spel was?

„Na de val van de Muur, in 1989. Toen kwamen vrij snel verhalen naar buiten over doping en anabolen. Toen viel alles op z’n plek. Toen wist ik dat mijn medaille uit Montréal, op de 100 meter, goud had moeten zijn. Op de 200 won de Amerikaanse Shirley Babashoff zilver, daar had zíj goud moeten krijgen. Maar die van de 100 meter vrij, dat is míjn gouden plak. Net zoals veel andere Nederlandse zwemsters medailles hadden moeten winnen. Het is ontzettend triest.”

Heeft u ooit geprobeerd om alsnog een gouden medaille te krijgen?

„In Nederland is er eigenlijk nooit iets aan gedaan. Zelf zou ik ook niet weten hoe ik dat voor elkaar zou moeten krijgen. In de Verenigde Staten zijn medailleklassementen wel teruggezet, rankings aangepast, Oost-Duitsers eraf gegooid. Daar wél. Maar het IOC [Internationaal Olympisch Comité] heeft het nooit willen terugdraaien. Vorig jaar heeft de nieuwe voorzitter van wereldzwembond FINA nog gezegd medailleklassementen uit die tijd te willen herzien. Het zou mooi zijn als dat nog ooit gebeurt. Mensen vinden brons nu eenmaal minder waard. Voor mij is het altijd een teleurstelling geweest, dat ik er niet écht bij hoorde.”

Er is nooit iets voor u geprobeerd?

„Nou, ik heb in Nederland wel allerlei onderscheidingen gekregen. Een koninklijke onderscheiding en ik ben twee keer sportvrouw van het jaar geweest. Ook in het zwemmen heb ik belangrijke onderscheidingen gekregen en de Black Achievement Award in de sport. Maar het terugdraaien van de medailles kwam niet aan de orde. Op televisie, bij Omroep Max, heb ik ooit een namaak gouden medaille gekregen. Daar is het bij gebleven.”

Zou het belangrijk zijn voor u?

„Gerechtigheid zou ik fijn vinden. Maar het is niet zo dat het moet, dat ik het perse wil hebben. Die tijd is voorbij. Maar de waardering vind ik wel belangrijk, denk ik.”

U lijkt te twijfelen.

„Nou, ik sta er niet meer elke dag mee op. Ik ben een positief mens en ben niet meer boos of teleurgesteld. Ik ben verdergegaan met mijn leven, heb een fijn gezin en ik heb jaren een mooie zwemschool gehad. Maar als het nog komt, dan vind ik het heel fijn.”

U bent voor een uitzending van Andere Tijden Sport een aantal jaar geleden bij Kornelia Ender geweest, de Oost-Duitse zwemster die goud won in Montréal. Hoe kijkt u op die ontmoeting terug?

„Het was goed. Ze vertelde dat ze al vanaf haar zevende in een internaat zat om aan topsport te doen. Wat verschrikkelijk, dacht ik toen, ik had niet met haar willen ruilen. Ze heeft nooit geweten wat er met haar lichaam werd gedaan. Zij is ook gebruikt. Dat is ook triest. Zelf is ze daar gelukkig goed vanaf gekomen, maar er zijn ook atleten die allerlei kwalen en mankementen hebben gekregen door het toedienen van anabolen. Sommigen hebben geen kinderen kunnen krijgen, of kinderen met afwijkingen. Dat is de andere kant. Zij hebben er ook niet voor gekozen.”

Zij vindt dat ze die gouden medailles terecht heeft ontvangen.

„In haar huis hingen de gouden medailles te pronken. Dat vond ik moeilijk. Ik snap dat zij er ook niks aan kan doen, maar ik heb er ook recht op. Het mooiste zou zijn als we de gouden medaille allebei kregen. Het IOC moet zeggen: jullie krijgen ze alsnog. Allebei. Het is nog niet te laat.”

Standbeeld Inzamelingsactie

Het standbeeld voor Enith Brigitha wordt gerealiseerd door de inspanningen van programmamaker en komediant Mo Hersi. Hij interviewde Brigitha ooit en startte daarna een crowdfunding om een standbeeld te kunnen bekostigen. Hersi haalde 42.000 euro op. Ook ging hij in gesprek met de gemeente Almere, waar Brigitha lang woonde, over de plaatsing van het beeld.

Het is nog niet bekend wanneer het standbeeld precies wordt geplaatst. Wel is de beoogde plek al bekendgemaakt: het Lumièrepark. Een aantal vergunningstrajecten loopt nog, maar de gemeente heeft Mo Hersi laten weten akkoord te zijn. Hersi hoopt dat het standbeeld, gemaakt door kunstenaar Patrick Mezas, in september onthuld kan worden.

Volgens Hersi ontstijgen de prestaties van Brigitha de sport. „Ze heeft vooroordelen doorbroken die er waren over mensen van kleur en is daardoor van grote betekenis geweest. De erkenning daarvoor blijft wat achter, ook doordat ze ten onrechte geen gouden medaille heeft gewonnen”, zegt Hersi.

Bron: NRC Handelsblad