Jan Tromp en Pieter Tops

Politie en Openbaar Ministerie proberen al sinds de jaren negentig de miljoenen drugswinsten af te pakken van drugscriminelen, met wisselend succes. De Belastingdienst kan hen misschien wel beter te pakken krijgen dan politie en justitie. ‘We moeten de geldstromen volgen om bij de top van de misdaad terecht te komen.’

Overal zit drugsgeld, als fijnstof kiert het in hoeken en gaten. Van een Brabantse topcrimineel vond de politie zesenhalf miljoen euro in het kleine, bescheiden huisje van zijn ouders. Het geld was ingenaaid in de zoom van de overgordijnen.

Zijn drugswinsten te achterhalen? Al te vaak is de opsporing meer van hetzelfde: shovel ramt schuurdeur, mannen kiezen hazenpad, ver komen ze niet. Dertig kilo hennep, 50 duizend aan contanten, horloges, een vuurwapen. Het is niet niks, maar het is niet waar het om gaat. De gearresteerde mannen zijn onderknuppel. Als ze al praten zeggen ze niet te weten wie de opdrachtgever is.

Waar zijn de echte drugswinsten, de honderden miljoenen die in productie en handel worden opgestreken? Geld is makkelijk te verstoppen en te verplaatsen. Een oud-officier: ‘Je graaft ergens een gat, je flikkert er een zak met geld in en je bent klaar.’ Het is een geliefde methode onder kampers. Een politiechef: ‘Kampers kennen in het bos elke vierkante meter. Daar vind je het nooit.’

Melvin Soudijn, onderzoeker bij de Nationale Recherche, bestudeerde zes zaken van geldsmokkel tussen Nederland en Colombia tussen 2003 en 2011. Meer dan 180 koeriers onderhielden een soort luchtbrug, ze werden per klus ingehuurd voor vier- tot vijfduizend euro. Bij elkaar is ten minste 300 miljoen euro clandestien vervoerd in schrijfmappen, geprepareerde sportschoenen, dubbele bodems van koffers en ook wel in vagina’s. Doorgaans in coupures van 500 euro; één miljoen in 500 eurobiljetten weegt 2,2 kilo, in biljetten van 20 euro sleep je ruim 20 kilo met je mee. Bedenk dat het om geldsmokkel ging die de politie op het spoor is gekomen. God mag weten hoeveel transporten buiten zicht blijven.

Politie en Openbaar Ministerie vangen de kleine vissen. Karpers en snoeken bijten niet. Al enige tijd is daarom het parool: zoek naar euro’s in plaats van naar kilo’s. Volg het spoor van het geld en het brengt je bij de bazen – dat is de idee. Janneke de Smet-Dierckx, de officier van justitie die bij het OM verantwoordelijk is voor het afpakken: ‘We moeten de geldstromen volgen om bij de top van de misdaad terecht te komen.’

Volgens een schatting van enkele jaren geleden van Meld Misdaad Anoniem telt Nederland ongeveer 40 duizend wietplantages, grote en kleine. De totale omzet moet in de miljarden lopen. Het is een geoliede industrie, gericht op de wereldmarkt. Dat geldt ook voor de industrie van synthetische drugs. In oktober 2017 verscheen in Amsterdam een xtc-pil met het gezicht van Donald Trump erop. Een hebbeding van jewelste. In minder dan 36 uur was de pil ook in Sydney verkrijgbaar.

Op papier is heel wat crimineel geld af te pakken. Follow the money heeft de charme van de logica. Giovanni Falcone, onderzoeksrechter naar de Siciliaanse maffia in de jaren zeventig en tachtig, zocht zijn weg niet via dealers of infiltranten. Hij telde bonnetjes, hij wroette in de financiële zaken van de maffia. ‘Hij begon op eigen houtje letterlijk duizenden cheques en bankafschriften na te pluizen’, schreef de Amerikaanse auteur Alexander Stille in een kroniek van de Italiaanse maffia. ‘Hij begon een heel netwerk van economische relaties te reconstrueren.’

Falcone volgde het goede spoor; dat zou op wrange wijze blijken. Op 23 mei 1992 werden de onderzoeksrechter, zijn vrouw en drie lijfwachten op de snelweg bij Palermo opgeblazen. De Cosa Nostra had springstof aangebracht in de afwateringsbuizen onder het wegdek.

Is het te doen om langs de weg van financiële recherche aanzienlijke sommen geld af te nemen? De nieuwe strategie van politie en justitie is eerder gevolgd, begin jaren negentig. Grijp de boef waar het pijn doet, in zijn portemonnee. Geleidelijk drong ook de verwachting door dat met die andere manier van rechercheren een beter zicht zou ontstaan op wat zich afspeelt achter de schermen: hoe opereren criminele kopstukken?

Plukken

De regelgeving van Justitie in de jaren negentig begon onder de opgeruimde titel ‘Pluk ze’. Na vijf jaar, in 1998, ondernam het WODC een inventariserend onderzoek. Blijkens het rapport Het vermogen te ontnemen waren de resultaten niet om over naar huis te schrijven. In tweederde van de gevallen waren de criminelen geplukt voor een bedrag van minder dan 25 duizend gulden. Het is niet niks, maar het kon niet de inzet zijn geweest van het beleid. Maar één procent van het afgepakte geld ging om een bedrag dat hoger was dan één miljoen.

De WODC-onderzoeker van destijds, Hans Nelen, is nu hoogleraar criminologie aan de universiteit van Maastricht. Hij zegt: ‘Afpakken is al de mantra vanaf de jaren negentig. Als je de balans van nu opmaakt, moet je vaststellen dat we weinig vooruitgang hebben geboekt.’

Advocaat-generaal Joep Simmelink, tevens bijzonder hoogleraar in Maastricht schatte vorig jaar in een column de illegale economie in Nederland op 4,6 miljard euro. Hij baseerde zich op CBS-cijfers. Naar zijn beleving is het een bescheiden raming. Simmelink stelde vast dat criminelen niet wakker zullen liggen van de slagkracht van Justitie: ‘Een incasso van misdaadgeld in de buurt van 80 tot 90 miljoen ligt op het totaal van 4,6 miljard euro in de sfeer van snijverlies.’ Hij karakteriseerde het handhavingsbeleid als ‘dweilen met de kraan open’. Om daar spottend aan toe te voegen: ‘Doorgaans wordt zoiets als zinloos aangemerkt.’

Dezelfde Simmelink zet de toon in antwoord op de vraag of politie en justitie niet beter kunnen: ‘In een wereld waarin het mogelijk is om met enkele toetsaanslagen achter de computer giraal geld drie keer de wereld rond te laten gaan, moet Justitie om het geld te achterhalen datzelfde traject afleggen met de 19de-eeuwse postkoets.’

De postkoets van Simmelink bestaat voornamelijk uit rechtshulpverzoeken tussen landen. Justitie kan vragen om uitlevering van verdachten of om bewijsmateriaal en getuigen. Het is taaie materie. Grote sommen geld worden via tal van lussen, u-bochten en verknopingen wereldwijd langs financiële centra geloodst. Criminelen laten zich bijstaan door financiële en juridische adviseurs die hun gespecialiseerde kennis inzetten voor multinationals dan wel voor drugsbazen, naar gelang het uitkomt. Tegenmacht organiseren is voor een bureaucratische en naar de regels opererende overheid een draconische opdracht. Als die barrière al genomen wordt en een rechtshulpverzoek uitgaat naar een ander land, smoort zo’n verzoek te vaak in procedurebezwaren of onverbloemde weigerachtigheid. Zin in een zuur verhaal?

In 2014 had de landelijke recherche met eindeloos veel geduld en volharding het dossier rond tegen een van de grootste cocaïnecriminelen van het land, Cetin G., Turkse Nederlander, vanwege zijn handelssuccessen ook wel ‘de man van vijfhonderd miljoen’ genoemd. De zaak was opgebouwd langs de lijnen van de nieuwe strategie: volg de geldstromen en kom uit bij de baronnen. Zonder dat ooit één kilo was aangetroffen kon de recherche aantonen dat G. zo’n 15 duizend kilo cocaïne had verhandeld. In afwachting van zijn veroordeling had de Rotterdamse rechtbank de voorlopige hechtenis van G. opgeheven. Een enkelband volstond, meende de rechtbank. G. dankte voor zoveel naïviteit, knipte zijn enkelband door en nam de wijk naar Turkije, het moederland.

Justitie in Nederland droeg alle stukken over aan de Turkse autoriteiten. Tegen de Turken werd gezegd: dit is een drugskoning in Nederland, pak hem aan. De zaak verzandde. Turkije wilde meer bewijs. Toen dat er kwam, waren er andere bezwaren.

Wim van de Donk, commissaris van de koning in Brabant, sprak in juni bittere woorden over het schamele succes van opsporing en vervolging van de drugsindustrie: ‘Tientallen miljarden worden verdiend. Wij staan erbij, kijken ernaar en worden uitgelachen.’

Eind vorig jaar zei Wilbert Paulissen, toen nog chef van de landelijke recherche, dat afpakken weliswaar moet, maar dat het al te vaak geen reële betekenis heeft. Op een conferentie in Den Bosch sprak hij van ‘een symbolische waarde’. Veel drugsgeld is ondergebracht in landen als China, Panama, Colombia en de stad Dubai. Grote investeringsmaatschappijen zetten het daar weg. Paulissen: ‘In die landen hebben we meestal geen vaste grond onder de voeten. Dan wordt het wel erg ingewikkeld om van hieruit een vuist te maken.’

Van Stanny de Vlieger, hoofd van het parket Antwerpen, is een soortgelijke waarneming. Het geld van criminele kopstukken zit dikwijls in vastgoedprojecten in verre oorden waar corruptie aan de orde van de dag is. De Vlieger: ‘Je moet je afvragen of je dan de strijd moet voeren. Dat is een politieke kwestie. Maar we moeten eerlijk zijn: daar kom je niet bij. Als je dat beseft, kan je beter proberen andere wegen te bewandelen.’

Zeven burgemeesters van middelgrote steden verklaren in mei in een opmerkelijke open brief in wezen dat het strafrecht zichzelf in de weg zit met een waslijst aan vragen die een wettig en overtuigend antwoord vergen: wie heeft wat gedaan? Wie was opdrachtgever? Hoe functioneerde het netwerk? Wie heeft zijn geld waar gestald? Bewijslast is vaak letterlijk ver te zoeken. De zeven schrijven het netjes op: ‘We weten dat alleen optreden via het strafrecht onvoldoende is.’

De burgemeesters van Helmond, Enschede, Tilburg, Leeuwarden, Valkenswaard, Haarlem en Delft steken als het ware over naar de Belastingdienst: ‘Het helpt de aanpak zeer als het (criminele) geld snel kan worden afgepakt. (-) Een van onze belangrijke partners is de Belastingdienst.’ De fiscus kampt met personeelstekort. Doe er honderd mensen bij, vragen de burgemeesters aan het kabinet. Kost tien miljoen, levert een veelvoud op.

Ferd Crone, scheidend burgemeester van Leeuwarden: ‘Zelfs al zouden politie en justitie het kunnen, dan is er een partij die een sterkere, eigen rol kan vervullen.’ Anton Ederveen, burgemeester van Valkenswaard: ‘Het OM en de politie doen wat in het vermogen ligt. Maar er kan zo veel meer.’ De fiscus kan aanslagen opleggen op vermogen waarvoor geen sluitende verklaring is. Hoe komt iemand met een bijstandsuitkering aan drie dressuurpaarden, zes luxe wagens en acht gouden kranen? Eenvoudig volgt een naheffing. Gebaseerd op door de Belastingdienst geschat vermogen. Binnen acht weken te voldoen. Burgemeester Ederveen: ‘Al Capone is ook gepakt door de Belastingdienst, niet door justitie.’ Toeval of niet: eind mei kende het kabinet zomaar 29 miljoen extra toe aan de Belastingdienst voor de bestrijding van witwassen en ondermijning.

Hoogleraar Nelen: ‘Misschien komen we op een keerpunt. Ik zie voorzichtig een discussie ontstaan binnen beroepsgroepen als bankiers en advocaten. Men stelt zichzelf vragen: moeten we onze diensten nog wel aanbieden aan vermoedelijke criminelen? Ik zou zeggen: verandering begint met een vraag.’