Reportage erfgoed | Titia Ketelaar

De koning opent donderdag een tentoonstelling in het Amsterdam Museum die tot een maatschappelijk debat over de koets moet leiden. Daarna neemt hij een beslissing.

Ooit stond de Gouden Koets voor verbinding. Voor welvaart en optimisme. Voor harmonie tussen koninkrijk, koloniën en koningshuis. Het gaf in 1898 een antwoord op de vraag: wie zijn wij Nederlanders?

Nu staat de Gouden Koets weer voor die vraag. Maar het antwoord zorgt voor spanning en discussie. Op één van de zijkanten staat de schildering de Hulde der Koloniën: knielende mensen van kleur die West (Suriname en de Antillen) en Oost (Nederlands-Indië) symboliseren, bieden de witte Nederlandse maagd geschenken aan en betonen haar eer.

Een dergelijke viering van het kolonialisme is volgens sommigen niet gepast op juist een van de meest zichtbare attributen van de monarchie. Anderen vinden de koets, met al zijn symbolische verwijzingen, juist een kunstwerk. Weer anderen zien er louter een voertuig, of juist meer dan een voertuig, een koninklijk sprookje in. Of juist een gouden kooi.

Moet de koning er wel in blijven rijden nu die koets een object van polarisatie is geworden? Om daarna tot álle Nederlanders te spreken? Moet de Gouden Koets niet gewoon naar een museum? Daar staat hij nu tijdelijk, na een vijf jaar durende restauratie: in het Amsterdam Museum. Deze donderdag opent Willem-Alexander, eigenaar van de koets, de bijbehorende tentoonstelling.

Balanceer-act

De Gouden Koets is niet zo maar neergezet in het museum. Het Amsterdam Museum wil het debat over de koets verder brengen dan de huidige discussie, die lijkt versimpeld tot wel of niet rijden. Met de tentoonstelling wil het museum recht doen aan het perspectief van degenen die de koets zien als cultureel erfgoed én aan de pijn die een deel van de Nederlanders voelt als het over het koloniale verleden gaat. Het museum wil recht doen aan de Oranjeliefhebbers én aan de republikeinen.

Die balanceer-act resulteert in een tentoonstelling waarin de koets letterlijk in het midden van het debat staat, op de binnenplaats. Daarvoor werd hij vorige week in het holst van de nacht over het dak getakeld. Om de binnenplaats heen zijn zes zalen met een eigen thema, onder meer over het idee achter de koets, die het inhuldigingsgeschenk was voor Wilhelmina van de Amsterdammers. Voor een kwartje – het dagloon van een ongeschoolde arbeider was toen ongeveer één gulden – konden ze meedoen.

In de brochure stond ‘Hulde aan de Koloniën’ nog niet, zo is in het museum te zien. Een antwoord op de vraag wie Nicolaas van der Waay vroeg om het paneel zo te beschilderen, is niet gevonden. Uit brieven van het paleis aan de firma Spijker, die de koets maakte, blijkt dat Wilhelmina vooral invloed wilde op het interieur: ze wilde makkelijk met hoed rechtop kunnen zitten.

Het Amsterdam Museum trekt een directe lijn van de Wereldtentoonstelling van 1883, waarvoor Van der Waay gevraagd werd de ingang te beschilderen en waar de gebroeders Spijker met hun koetsen stonden. Op die tentoonstelling, die op het huidige Museumplein werd gehouden, was veel aandacht voor de koloniën. Met onder meer tentoongestelde Surinamers en Indonesiërs. Voor een kwartje, evenveel als de bijdrage voor de koets, kon men hen bekijken. Kunstenaar Nelson Carrilho wiens overgrootmoeder Elisabeth Moendi zo werd geëxposeerd, maakte voor deze tentoonstelling een altaar, dat tegenover portretten van toen staat.

Kunstcommentaar

Zo geven ook andere hedendaagse kunstenaars commentaar – wat niet hetzelfde is als kritiek – op de Gouden Koets. Erwin Olaf fotografeerde het stalpersoneel op eenzelfde manier als het staatsieportret dat hij in 2018 maakte van de koninklijke familie. AiRich maakte een variatie op het paneel getiteld ‘Bloody Gold: Hulde aan de koloniën / hoe zit het met de herstelschade’. Saskia van Drimmelen en Margreet Sweerts maken gedurende de tentoonstelling samen met Amsterdammers een werk met gouddraad, een verwijzing naar de anonieme weesmeisjes die het interieur van de koets borduurden.

„We willen dat iedereen alle uiteenlopende perspectieven tot zich kan nemen, voor er een mening wordt gevormd”, zegt artistiek directeur Margriet Schavemaker.

Kunstenaar AiRich maakte een variatie op het bekritiseerde paneel. Foto Jan-Kees Steenman

Het Amsterdam Museum zette een klankbordgroep op, die meedacht bij de opzet van de tentoonstelling, om die veelstemmigheid ook in de inhoud terug te laten keren. Met daarin zowel de voorzitter van de bond van Oranjeverenigingen als een republikein, de oprichter van de Black Heritage Tours en de hoofdconservator van Paleis Het Loo, iemand met Indische wortels, iemand die vanuit het perspectief van de ABC-eilanden kijkt, en experts over kolonisatie en dekolonisatie.

Voortdurende reflectie

Reflectie wordt ook, en voortdurend, van de bezoeker gevraagd. Pas in de laatste zaal wordt hij gevraagd wat er met de Gouden Koets moet gebeuren, nadat hij eerst met de neus bíjna op de koets heeft kunnen staan. Alleen een glazen kooi scheidt bezoeker en voertuig. In die laatste zaal gaat het om de eigen associaties en emoties. Op een tablet mag iedereen de koets beschilderen en beplakken. Of zo laten als hij is.

Omdat het volgens het museum niet alleen aan politici, academici of aan Amsterdammers is om mee te denken over de toekomst van de Gouden Koets, reist er ook een mini-expositie door heel Nederland. Volgende week vrijdag staat deze op de Grote Markt in Groningen.

Uiteindelijk is de beslissing aan de koning. Willem-Alexander wilde de Gouden Koets laten „restaureren zoals hij was”. Hij zei vorig jaar: „We gaan de geschiedenis niet herschrijven bij de restauratie.” De koning zei de discussie over de koets daarna te zullen volgen.

Omsmelten, zoals regelmatig wordt gesuggereerd, heeft in elk geval weinig zin. Het goud op de Gouden Koets bestaat uit maar een dun laagje.

Bron: NRC Handelsblad