Eric Brassem
De ogen van de wereld zijn op Poetin gericht: welke retoriek hanteert hij bij de viering van de Dag van de Overwinning op nazi-Duitsland? Drie scenario’s.
In tal van Russische steden vinden maandag manifestaties plaats om de overwinning in 1945 op de Duitse nazi’s te vieren. En om de naar schatting 27 miljoen doden te eren die de Sovjet-Unie te betreuren had in de ‘Grote Vaderlandse Oorlog’, zoals Rusland de Tweede Wereldoorlog noemt.
De autoriteiten doen hun best om deze dag volledig in te bedden in het officiële Russisch-nationalistische verhaal, waarin onvermeld blijft dat de nazi’s naar verhouding meer slachtoffers maakten in Sovjetrepubliek Oekraïne dan in Rusland.
In Moskou zullen troepen voorbijmarcheren aan president Vladimir Poetin als vanouds, alleen dit keer ook troepen die in Oekraïne hebben gevochten. Er zullen gevechtsvliegtuigen overvliegen in formatie van de letter ‘z’, het merkteken van Russische gevechtsvoertuigen in Oekraïne.
Niemand mag het rechtstreekse verband ontgaan tussen de Russische overwinning op nazi-Duitsland en de huidige strijd tegen het ‘nazibewind’ in Kiev. Wat zal Poetin in zijn toespraak over die strijd zeggen? Zal hij de overwinning uitroepen, escalatie aankondigen, of blijft het bij doormodderen? Drie scenario’s.
Scenario 1: Poetin roept de overwinning uit
Wat Ruslands Grote Vaderlandse Oorlog onderscheidt van die in Oekraïne, is om te beginnen dat Rusland geen oorlog voert in Oekraïne, maar een ‘speciale militaire operatie’. Nog een verschil: anders dan de Duitse nazi’s destijds hebben de Oekraïense ‘nazi’s’ niet gecapituleerd.
Verre van. Poetin kan op weinig successen bogen. Het bliksemoffensief om president Zelenski en diens regering te vervangen door een marionettenregering is mislukt, ten koste van zware Russische verliezen en een smadelijke aftocht uit het noorden van Oekraïne.
Oekraïne is niet gedemilitariseerd, zoals Moskou wilde, maar beter bewapend dan ooit dankzij massale westerse wapensteun. Het Russische leiderschap heeft de westerse wereld tegen zich in het harnas gejaagd, en het heeft zichzelf economisch zwaar in de vingers gesneden. Toch moet Poetin vandaag de deconfiture als zege verkopen, geholpen door de gelijkgeschakelde nieuwsmedia en de effectieve inperking van kritische geluiden. Wat heeft hij in de aanbieding?
Marioepol, bijvoorbeeld. Het Russische leger heeft de afgelopen dagen alles op alles gezet om daar de laatste verzetshaard op te rollen, al is dat nog steeds niet helemaal gelukt. Het Azovbataljon dat zich in de Azov staalfabriek verschanst, is in de Russische propaganda bewijsstuk nummer één van de ‘nazistische’ krachten waarmee Rusland moet afrekenen. En met Marioepol heeft het Russische leger een strategische landcorridor in handen, vanaf de door Rusland beheerste delen van de Donbas naar de in 2014 geannexeerde Krim.
Minder resultaten kan Poetin melden in het zuiden en oosten van Oekraïne, waar hij alle militaire inspanningen nu op richt. Het Russische leger vordert er matig of niet. Toch heeft het grote gebieden min of meer onder controle gebracht, die kunnen dienen als wisselgeld in onderhandelingen. Zal Poetin maandag met gepaste retorische ruimhartigheid oproepen tot een bestand?
Dat zou dan uitsluitend voor het effect zijn, want Zelenski wil alleen over een bestand praten als Rusland zich terugtrekt naar de grenzen van vóór de jongste invasie, gaf hij vorige week te kennen.
In maart leek een akkoord haalbaar. Oekraïense en Russische vertegenwoordigers praatten toen over het Oekraïense aanbod om af te zien van het Navo-lidmaatschap, geborgd door permanente leden van de VN-Veiligheidsraad. Wat er moet gebeuren met de Krim en de ‘volksrepublieken’ Donetsk en Loegansk op de Donbas, zou later besproken moeten worden.
Het is onwaarschijnlijk dat Zelenski nu bij de oude bestandslijn zou stoppen als Rusland in het defensief wordt gedrongen. Ook het Westen lijkt vastbesloten om door te pakken, met sancties en militaire steun.
Opheffing van sancties mag Poetin pas verwachten als hij een akkoord met Oekraïne sluit, ‘en dat zal hij niet krijgen met een gedicteerde vrede’, zei bondskanselier Scholz vorige week. “Oekraïne moet de oorlog winnen’, zegt ook EU-commissievoorzitter Ursula von der Leyen, en Kiev bepaalt de criteria voor een akkoord.
Over de wapensteun zei de Britse minister van buitenlandse zaken Liz Truss dat Rusland uit heel Oekraïne moet worden teruggedrongen – inclusief de Krim. Volgens de Amerikaanse minister van defensie Lloyd Austin moeten de wapens die de VS aan Oekraïne leveren niet alleen Oekraïne helpen om zijn soevereiniteit te verdedigen, ze moeten ook Rusland militair verzwakken.
Scenario 2: Poetin escaleert
Vanuit Poetins optiek is de strijd in Oekraïne een ‘proxy war’, een ‘oorlog bij volmacht’, die de Navo tegen Rusland voert. Rusland is slachtoffer van Navo-agressie, heeft hij altijd beweerd. De westerse retoriek zal Poetin in die overtuiging hebben gestijfd, en dat zal hij maandag uitmelken ook. De tijd dringt voor hem, nu de westerse wapenstroom naar Oekraïne eerder toe- dan afneemt.
Poetin kan Oekraïne formeel de oorlog verklaren. Dan kan hij een algehele of gedeeltelijke mobilisatie afkondigen, al kan dat ook op basis van de wet, ‘in gevallen van agressie tegen de Russische Federatie, een directe dreiging van agressie, of het uitbreken van gewapende conflicten gericht tegen de Russische Federatie’. Hij kan ook grote bevoegdheden naar zich toetrekken, bijvoorbeeld door de staat van beleg af te kondigen.
Daartegen pleit dat het Kremlin dan zou toegeven dat de ‘speciale operatie’ niet volgens plan verloopt, zoals steeds is volgehouden. Voor Russen die de oorlog onberoerd laat zolang zij er niet te veel van merken, kan de zaak veranderen als ze geraakt worden door drastische maatregelen, zoals een uitreisverbod voor mannen in de weerbare leeftijd. Dat kan Poetins populariteit schaden. Winnen in Oekraïne is belangrijk voor hem, maar zijn eigen positie behouden staat vermoedelijk nóg hoger op zijn agenda.
Toch zal Poetin maandag mobilisatiemaatregelen afkondigen, verwacht onder anderen de Britse minister van defensie Ben Wallace, omdat aan het front meer dienstplichtigen en reservetroepen hard nodig zijn. Op papier beschikt Rusland over tienduizenden, of zelfs honderdduizend reservisten. Maar volgens westerse inschattingen zijn daarvan slechts vier- à vijfduizend voldoende getraind om inzetbaar te zijn.
Rond 260.000 dienstplichtigen telt de Russische krijgsmacht nu. Ze vormen, naast de beroeps-elitetroepen, de meerderheid. Met noodmaatregelen kunnen zij gedwongen worden om langer in dienst te blijven. Ook kunnen verse dienstplichtigen eerder ingezet worden, zonder de vereiste minimale training van vier à vijf maanden.
Maar Poetin moet vrezen dat slecht opgeleide soldaten met een laag moreel kanonnenvoer zijn voor de effectieve Oekraïense strijders. Grote aantallen gesneuvelde dienstplichtigen kunnen de publieke opinie doen kantelen. Tot nu toe is weinig te merken van maatschappelijke onvrede over de volgens westerse schattingen tussen tien- en vijftienduizend gesneuvelde Russen, en een veelvoud aan gewonden. Censuur en oorlogspropaganda hebben geholpen, maar zijn geen garantie voor de toekomst.
De ernstigste vorm van escalatie zou het inzetten van kernwapens zijn. Maandag zullen de kruisraketten voor het oog van de wereld over het Rode Plein rollen. In zijn toespraak kan Poetin eerdere dreigementen nogmaals onderstrepen. “Degenen die proberen om ons in de weg te staan of om ons volk en land te bedreigen, moeten weten dat Rusland onmiddellijk zal reageren, en dat dat zou leiden tot nooit eerder in de geschiedenis vertoonde consequenties”, zei Poetin toen hij de invasie van 24 februari aankondigde. Drie dagen later gaf hij opdracht de kernwapens in verhoogde staat van paraatheid te brengen.
Westerse analisten hebben daar weinig van gemerkt. Over de ernst van de nucleaire dreiging wordt verschillend gedacht. Als Poetin de Donbas verliest en niets kan presenteren als overwinning, is het gebruik van kernwapens ‘niet langer ondenkbaar’, schrijft analist Ian Bremmer in Foreign Affairs. Nee, betoogt analist Gideon Rose in datzelfde blad, dat zal Poetin wel uit zijn hoofd laten. Zelfs pathologische massamoordenaars als Mao Zedong of Jozef Stalin wisten dat kernwapens gegarandeerd leiden tot zelfvernietiging.
Rusland wijst het Westen graag op de verwoestende kracht en hypersonische snelheid van zijn raketten. Maar het beschikt ook over tactische kernwapens met een beperkt bereik. Voor gebruik in Oekraïne zijn die ‘geschikter’, mits ze ver genoeg van de eigen troepen ontploffen. Een atoombom detoneren boven de Zwarte Zee, bij wijze van waarschuwing, behoort ook tot de mogelijkheden. Maar daarvoor geldt hetzelfde als voor dat andere schrikbeeld: een aanval met chemische wapens. Het zou Poetin en de zijnen op nog verdergaande repercussies en internationale isolatie komen te staan.
Scenario 3: Poetin blijft doormodderen
Diverse Russische kopstukken hebben ontkend dat Poetin 9 mei zal aangrijpen om een koerswending in Oekraïne bekend te maken. Wellicht laat hij het bij lof voor de heroïsche Russische militairen, die de genocide op Russischtaligen in Oekraïne tot staan brengen, het nazistische gevaar keren, het Vaderland verdedigen tegen de Navo-agressie, enzovoorts.
Poetin kan ook nog ideeën in petto hebben die hij niet aan de grote klok hangt. De verovering van Odessa bijvoorbeeld, waarmee Rusland Oekraïne zou afsluiten van toegang tot de Zwarte Zee. Of doorpakken naar Transnistrië. Ook mogelijk: een referendum in Cherson, om van die regio een ‘volksrepubliek’ te maken. Of de bestaande volksrepublieken Loegansk en Donetsk inlijven bij Rusland.
Niet alles draait maandag om de parade in Moskou. Er zijn berichten dat het Russische leger de overlevende inwoners van Marioepol op deze Dag van de Overwinning trakteert op een parade tussen de puinhopen van de stad. Dat die verwoest is door de Oekraïense nazi’s, spreekt vanzelf.
Bron: Trouw