Voor het eerste spreekt degene die alle gegevens van het juridische advieskantoor Mossack Fonseca lekte aan de journalisten zich uit. Hij of zij blijft anoniem, want met klokkenluiders loopt het meestal slecht af, schrijft de bron in het pamflet hieronder.

Inkomensongelijkheid is een van de belangrijkste kwesties van onze tijd. Het raakt ons allemaal, in de hele wereld. Het debat over de plotselinge vergroting ervan heeft jaren gewoed. Of het nu politici, academici of activisten waren, geen van hen was in staat om de gestage groei van de ongelijkheid te stoppen, ondanks hun talloze toespraken, statistische analyses, een paar magere protesten en af en toe eens een documentaire. Toch blijven er vragen: waarom? En waarom nu?

De Panama Papers bieden een overtuigend antwoord op deze vragen: enorme, alomtegenwoordige corruptie. En het is geen toeval dat het antwoord afkomstig is van een juridisch advieskantoor. Mossack Fonseca was meer dan alleen een radertje in de machine van vermogensbeheer en heeft zijn invloed gedurende tientallen jaren aangewend om overal ter wereld in het belang van criminelen wetteksten te formuleren en wetten om te buigen.

In het geval van het eiland Niue bestierde de firma in feite gewoon een compleet belastingparadijs. Ramón Fonseca en Jürgen Mossack wilden ons doen geloven dat de lege vennootschappen van hun onderneming, ook wel ‘special purpose vehicles’ genoemd, gewoon met een auto te vergelijken zijn. Maar tweedehands-autoverkopers schrijven geen wetten. En te vaak was het enige speciale doel van hun vehikels fraude, op grote schaal.

Offshore vennootschappen worden vaak geassocieerd met belastingontduiking, maar de Panama Papers laten ondubbelzinnig zien dat hoewel lege vennootschappen niet per definitie illegaal zijn, deze gebruikt worden voor het begaan van een breed scala aan ernstige misdrijven die belastingontduiking ver overstijgen.

Ik besloot om de activiteiten van Mossack Fonseca in de openbaarheid te brengen, omdat ik vond dat de oprichters, de medewerkers en de klanten zich moeten verantwoorden voor hun rol in deze misdaden waarvan er tot nu toe slechts enkele aan het licht zijn gekomen. Het zal jaren duren, misschien wel decennia, voor de volle omvang van de vuile praktijken van het kantoor bekend zal zijn.

In de tussentijd is een nieuw mondiaal debat begonnen. Dat is bemoedigend. In tegenstelling tot de beleefde retoriek van weleer, waarin zorgvuldig elke suggestie van wangedrag door de elite werd weggelaten, richt dit debat zich rechtstreeks op waar het om gaat. In dat verband heb ik een paar gedachten.

Voor de goede orde, ik werk voor geen enkele overheid of inlichtingendienst, direct noch indirect, en dat heb ik ook nooit gedaan. Mijn standpunt is geheel mijn eigen standpunt, net als mijn besluit om de documenten te delen met de Süddeutsche Zeitung en het ICIJ, het internationale consortium van onderzoeksjournalisten. En ik had daar geen specifieke politieke redenen voor, maar deed dat gewoon omdat de inhoud van de documenten mij duidelijk maakte hoe groot het onrecht was dat erin beschreven werd.

Opzettelijk
Het heersende mediaverhaal heeft zich tot nu toe gericht op het schandaal van wat er wettelijk gezien in dit systeem is toegestaan. Wat is toegestaan is inderdaad schandalig en moet worden gewijzigd. Maar we moeten een ander belangrijk feit niet uit het oog verliezen: in feite hebben het juridische advieskantoor, de oprichters en de werknemers wereldwijd willens en wetens talloze wetten geschonden. Steeds maar weer. Tegen het publiek zeggen ze dat ze onwetend waren, maar uit de documenten blijkt dat er sprake was van gedetailleerde kennis en opzettelijke overtredingen.

Op zijn minst weten we al dat Mossack persoonlijk meineed pleegde voor een Amerikaanse federale rechtbank in Nevada, en we weten ook dat ICT-medewerkers van zijn bedrijf geprobeerd hebben de onderliggende vervalsingen te wissen. Ze moeten daarom allemaal worden vervolgd, zonder recht op een speciale behandeling.

De Panama Papers zouden uiteindelijk wel eens tot duizenden vervolgingen kunnen leiden, als justitie toegang tot de concrete documenten zou krijgen en ze kan beoordelen. Het ICIJ en de partners daarvan hebben terecht verklaard dat zij deze documenten niet aan justitie zullen overdragen. Maar voor zover dat in mijn vermogen ligt, wil ik justitie wel mijn medewerking verlenen.

Immuniteit
Maar dat is maar één kant van het verhaal, want ik heb ook gezien hoe het leven van de ene na de andere klokkenluider en activist in de Verenigde Staten en Europa werd vernietigd door de omstandigheden waarin zij terecht kwamen nadat zij overduidelijke misstanden publiek hadden gemaakt. Edward Snowden is gestrand in Moskou, verbannen doordat de regering-Obama hem wil vervolgen wegens spionage. Voor zijn onthullingen over de Amerikaanse inlichtingendienst NSA verdient hij het als een held ingehaald te worden en een prijs te krijgen, niet om in ballingschap te leven.

Bradley Birkenfeld kreeg miljoenen voor zijn informatie over de Zwitserse bank UBS – en kreeg van het Amerikaanse ministerie van justitie toch nog een gevangenisstraf. Antoine Deltour staat momenteel terecht voor de verdenking dat hij journalisten informatie gaf over hoe Luxemburg geheime fiscale voorkeursdeals sloot met multinationals, wat feitelijk neerkwam op diefstal van miljarden aan belastinginkomsten van de buurlanden van Luxemburg. En er zijn meer voorbeelden.

Legitieme klokkenluiders die onmiskenbare misstanden publiek maken, of zij nu insiders of buitenstaanders zijn, verdienen immuniteit tegen vergelding van overheidswege, niet meer en niet minder. Totdat overheden wettelijke bescherming voor klokkenluiders in wetgeving vastleggen, zal justitie voor de toegang tot documenten gewoon op haar eigen middelen moeten vertrouwen of gebruik moeten maken van wat er via de media beschikbaar komt.

Campagnes
Intussen roep ik de Europese Commissie, het Britse parlement, het Congres van de VS en alle landen op om snel actie te ondernemen, niet alleen ter bescherming van klokkenluiders, maar ook om een einde te maken aan het wereldwijde misbruik van handelsregisters. In de Europese Unie moet het handelsregister in elke lidstaat vrij toegankelijk zijn, en gedetailleerde gegevens over de uiteindelijke rechthebbenden bevatten.

Het Verenigd Koninkrijk mag trots zijn op wat het binnenlands heeft ondernomen, maar het heeft nog steeds een belangrijke rol te spelen bij de ¬beëindiging van de financiële geheimhouding op de Britse overzeese eilandgebieden, die ongetwijfeld de hoeksteen vormen van de wereldwijde institutionele corruptie.

En het is duidelijk dat de VS het niet meer aan de vijftig staten kunnen overlaten om gezonde beslissingen te nemen over de eigen bedrijfsgegevens. Het is de hoogste tijd dat het Congres transparantie afdwingt door normen te stellen voor informatieverschaffing en openbare toegankelijkheid.

En het mag dan misschien gemakkelijk zijn de mooie kanten van overheidstransparantie op topconferenties en in soundbites op te hemelen, het is een stuk moeilijker om het in de praktijk te brengen.

Het is inmiddels een publiek geheim dat de gekozen volksvertegenwoordigers in de Verenigde Staten het leeuwendeel van hun tijd bezig zijn met fondsenwerving. Belastingontduiking kan onmogelijk worden bestreden wanneer gekozen volksvertegenwoordigers moeten smeken om geld bij de rijke elite, die van alle lagen van de bevolking het meest te winnen heeft bij het ontduiken van belastingen. Deze onfrisse politieke praktijken zijn inmiddels zo ver gekomen dat de problemen met een paar aanpassingen niet opgelost kunnen worden. De manier waarop in de VS campagnes worden gefinancierd functioneert niet meer en moet helemaal op de schop.

Politieke lafheid
Natuurlijk zijn dit niet de enige problemen die moeten worden opgelost. De premier van Nieuw-Zeeland, John Key, is opvallend stil over de betrokkenheid van zijn land bij hét Mekka voor financiële fraudeurs, de Cook¬eilanden. In Groot-Brittannië verbergen de Conservatieven zonder enige schaamte hun eigen betrokkenheid bij offshorebedrijven, terwijl Jennifer Shasky Calvery, het hoofd van de dienst voor de bestrijding van financiële misdrijven van het ministerie van financiën in de VS recent haar aftreden heeft aangekondigd om aan de slag te gaan bij de HSBC, één van de beruchtste banken ter wereld.

De echo van Amerika’s politieke draaideur is goed te horen in de oorverdovende wereldwijde stilte van duizenden onontdekte uiteindelijke belanghebbenden, die ongetwijfeld hopen op een opvolger met een vergelijkbaar gebrek aan ruggengraat. Wanneer we worden geconfronteerd met dit soort politieke lafheid is het makkelijk om toe te geven aan defaitisme en te stellen dat er wel niets wezenlijks aan de toestand zal veranderen. De Panama Papers zijn dan slechts een schreeuwend symptoom van het steeds verder verziekte en verrotte morele besef van onze maatschappij.

Maar het probleem staat tenminste eindelijk ter discussie, en verandering kost natuurlijk tijd. Vijftig jaar lang hebben uitvoerende, wetgevende en rechtsprekende machten volkomen gefaald om ‘s werelds belastingparadijzen aan banden te leggen. Zelfs nu nog stelt Panama dat het niet alleen bekend wil zijn van de ‘papers’, maar het is tot dusver pas begonnen met een onderzoek naar slechts één van de vele offshorebedrijven die er gevestigd zijn.

De banken, financiële toezichthouders en belastingdiensten hebben gefaald. Er zijn beslissingen genomen die de rijken hebben gespaard terwijl de middenklasse en lage inkomens veel harder zijn getroffen.

De hopeloos ouderwetse en inefficiënte rechtbanken hebben gefaald. Rechters hebben te vaak toegegeven aan de wensen van de rijken, van wie advocaten (en niet alleen bij MF) veel ervaring hebben met het volgen van de letter van de wet en ondertussen de geest van de wet zo veel mogelijk ontheiligen.

De media hebben gefaald. Veel nieuwszenders zijn nog slechts een parodie van wat ze vroeger waren, en het hebben van een eigen krant lijkt de nieuwe miljardairshobby. Belangrijke berichtgeving over de rijken krijgt heel weinig ruimte, en er wordt nauwelijks nog geïnvesteerd in goede onderzoeksjournalistiek. Het gevolg is goed merkbaar: naast de Süddeutsche Zeitung en het ICIJ zijn er, ook al wordt dat nadrukkelijk ontkend, enkele grote mediaorganisaties waarvan redacteuren de Panama Papers onder ogen hebben gehad.

Maar ze besloten die niet te publiceren. De trieste waarheid is dat van al de grote media in de wereld er aanvankelijk niet één geïnteresseerd was om verslag te doen van dit verhaal. Zelfs Wikileaks heeft zijn tiplijn meermalen onbeantwoord gelaten.

Maar de advocatuur heeft nog wel het meest gefaald. Een goed fundament voor democratisch bestuur is een systeem met mensen die de wet begrijpen en handhaven, niet mensen die de wet begrijpen en misbruiken. De advocatuur is inmiddels zó corrupt dat er veel meer grotere hervormingen nodig zijn dan de zwakke voorstellen die nu op tafel liggen. Om te beginnen is de term ‘juridische ethiek’ verworden tot een contradictio in terminis.

Mossack Fonseca is niet de enige; ondanks herhaaldelijke boetes en gedocumenteerde overtredingen kon Mossack Fonseca toch in bijna ieder land bondgenoten en cliënten vinden bij grote advocatenkantoren. Als de rampzalige financiële situatie van de juridische sector nog geen bewijs genoeg was, dan is het nu echt niet meer te ontkennen: advocaten toestaan elkaar te reguleren, dat werkt gewoonweg niet. Diegenen die genoeg geld hebben, kunnen altijd wel een advocaat vinden die hen vertegenwoordigt. Hoe zit het met de rest van de maatschappij?

Falen
Al deze falende instanties hebben gezorgd voor volledig weggerotte ethische normen, wat uiteindelijk resulteert in een nieuw systeem dat we nog wel kapitalisme noemen, maar dat niets meer is dan economische slavernij. In dit systeem, óns systeem, zijn de slaven zich noch van hun eigen status noch van hun meesters bewust. Die meesters bevinden zich in een geheel afzonderlijke wereld waar onzichtbare ketenen vakkundig verborgen zijn onder stapels onbegrijpelijk juridisch jargon.

De verschrikkelijke omvang van de schade die hierdoor aan de wereld wordt berokkend, zou ons allemaal wakker moeten schudden. Maar wanneer er een informant nodig is om alarm te slaan, zouden we ons allemaal nog veel meer zorgen moeten maken. Dat is namelijk een signaal dat alle middelen om ervoor te zorgen dat de macht in de samenleving eerlijk verdeeld blijft, hebben gefaald, dat het defect tot in de kern van het systeem is doorgedrongen en dat ernstige instabiliteit wel heel dichtbij komt. Dit is dus de tijd om in actie te komen, en dat begint met het stellen van de juiste vragen.

Historici kunnen voorbeelden opsommen van hoe geschillen over belasting en ongelijke verdeling van de macht in het verleden tot revoluties hebben geleid. Toentertijd was er militaire macht nodig om het volk weer onder bedwang te krijgen. Nu is het beperken van informatie net zo effectief, of misschien nog wel effectiever, aangezien de handeling vaak onzichtbaar is. We leven echter in een tijd van goedkope, onbeperkte digitale opslagruimte en snelle internetverbindingen die landsgrenzen overschrijden. Er is niet veel voor nodig om te begrijpen dat de volgende revolutie – van het begin tot het einde, van de eerste letter tot aan een wereldwijde berichtgeving door de media – een digitale zal zijn. Misschien is die revolutie al begonnen.

Vertaling: Hans Moerbeek. De Süddeutsche Zeitung staat ervoor in dat de publicatie afkomstig is van dezelfde bron als die eerder de volledige administratie van Mossack Fonseca doorspeelde.

Bron: Trouw