Teruglezen 2005: Opinie Jaime Saleh | ABC advies bulletin

De voorzitter van de Stichting Economische Ontwikkeling en van de Stichting Ontwikkeling Nederlandse Antillen (SONA), oud-gouverneur Jaime Saleh hield tijdens de ontmoetingsdag van ABC Advies een lezing over de versterking van de concurrentiepositie van Curaçao. Hier de integrale tekst.

Alom wordt verkondigd dat Curaçao met name door zijn ligging in het Caribische gebied een aantrekkelijke vestigingsplaats zou moeten zijn voor investeerders. In de diverse functies die ik vroeger in de overheidssfeer bekleedde en op dit moment in de private sector bekleed, maar nu ook als voorzitter van de Stichting Economische Ontwikkeling en van de Stichting Ontwikkeling Nederlandse Antillen, kom ik dit vraagstuk met enige regelmaat tegen. Investeerders staan steeds voor de vraag of zij een nieuwe c.q. bestaande bedrijvigheid moeten ontwikkelen of uitbreiden. Hun besluitvorming is in belangrijke mate afhankelijk van het investerings- en vestigingsklimaat in het land. Een klimaat dat met name in landen in ontwikkeling, zoals de eilanden van de Nederlandse Antillen, in hoge mate wordt bepaald door het beleid en het gedrag van de overheden.

Terug bij het onderwerp van mijn inleiding moeten wij constateren dat de economie van Curaçao momenteel een aantal sociaal-economische problemen kent, waaronder een onacceptabel hoge (jeugd)werkloosheid, een relatief hoog kostenniveau, en een overheidstekort. De noodzakelijke sanering van de overheidsfinanciën zet bovendien op korte termijn de bestedingen onder druk. Dit alles maakt dat op korte termijn concrete acties noodzakelijk zijn. Voor de toekomst van de economie van het eiland is stellig potentieel aanwezig voor meergroei en werkgelegenheid. We moeten helaas vaststellen dat dit potentieel tot nu toe in onvoldoende mate wordt benut, zoals ook blijkt uit de tegenvallende macro- economische prestaties. Na jaren van economische teruggang zien wij nu een lichte groei. Deze groei moet eerder worden gezocht in de toegenomen consumptie dan in meer investeringen. De economische prestatie wordt verder aangetast door begrotingstekorten en de daarmee gepaard gaande grote overheidsschuld. De werkloosheid, vooral onder jongeren is nog veel te groot.

Het is nu zaak om de bestaande potenties aan te grijpen. Een betere benutting van deze potenties is een absolute voorwaarde voor handhaving en verdere verbetering van de sociale voorzieningen en het algemeen welzijn. Het staat immers vast dat private ondernemingen de ruggengraat vormen van economische ontwikkelingen vanwege hun bedrijvigheid en investeringen die het fundament zijn van economische groei en welvaart. In verband met de groeiende behoefte van onze bevolking is economische groei het enige duurzame mechanisme om daaraan tegemoet te komen, ook wanneer het gaat om kwesties als armoede bestrijding. Het raakt immers direct het leven van burgers. Arbeid biedt levensperspectief. Voor de waardigheid van de mens is leven van de arbeid toch nog steeds beter dan leven van de onderstand/ bijstand. Ik kan niet genoeg benadrukken dat overheid en de sociale partners hierbij gezamenlijk de hoogste urgentie dienen te betrachten. Ik juich daarom in het bijzonder de initiatieven toe die het samenwerkingsverband van werknemers en werkgevers, de zgn. Colaborativo, de afgelopen jaren ontplooit om in goed overleg te zoeken naar creatieve oplossingen voor de gesignaleerde vraagstukken. Het werkbezoek van Colaborativo deze dagen aan Nederland staat in het teken van het zoeken van goede samenwerkingsrelaties met partners in Nederland. Ook dat juich ik van harte toe.

Een betere benutting van het economisch potentieel van Curaçao gaat gepaard met een versterking van het investeringsklimaat van het eiland en dus ook met een versterking van zijn concurrentiepositie. Hogere investeringen, zowel grootschalig als kleinschalig, zullen, vanwege de beperkte thuismarkt van Curaçao, tevens een bijdrage kunnen leveren aan meer export. Curaçao dient zich te richten op de upgrading en expansie van zijn huidige activiteiten (o.a. bet toerisme), het tot ontwikkeling brengen van spin-offs van huidige activiteiten (bijvoorbeeld op het gebied van de financiële dienstverlening) en tenslotte op nieuwe activiteiten die nauw aansluiten bij de andere voordelen van Curaçao, zoals de infrastructuur van de haven en luchthaven.

Structurele versterking van het investerings- en vestigingsklimaat vereist een aantal algemene voorwaarden, waaronder een versterking van het onderwijs, stabilisering van het kostenniveau, een gezonde overheidsfinanciën, maar ook en vooral een goed functioneren van het openbaar bestuur. Dat het gedrag van de overheid een belangrijke rol speelt, is onlangs weer gebleken uit een enquête van het Centraal Bureau voor de Statistiek onder ondernemers op de verschillende eilanden. De perceptie van ondernemers op Curaçao is dat het investeringsklimaat op het eiland slecht of gematigd is. Ondernemers op Bonaire en St. Maarten waarderen het investeringsklimaat op hun eiland als goed. Op basis van deze enquête kunnen drie factoren worden geïdentificeerd die ten nadele van het investeringsklimaat van Curaçao kunnen werken: het overheidsbeleid, marktgebreken en beperkingen van de financiële markt.

Hieruit blijkt weer duidelijk dat in de huidige, concurrerende wereldeconomie niet kan worden volstaan met een vestigingsklimaat in globale termen. Concurrentie vindt niet alleen plaats op het niveau van ondernemingen, maar dient te worden geplaatst in het kader van het ondernemen in het algemeen en van de omgeving waarin dat ondernemen plaatsvindt. Het gaat dan om een goed systeem en behoorlijke cultuur van ondernemen met een daarop toegesneden fysieke infrastructuur, breed gebruik van informatietechnologie, beroepsgerichte scholing, de verbetering van de dienstverlenende mentale instelling, lokale producten- of kennistoeleveranties met een hoge kwaliteit, een behoorlijk en soepel functionerend vergunningenstelsel, fiscale regelingen, enzovoorts.

Door de globalisering van economische activiteiten gaan landen steeds meer met elkaar in concurrentie bij het aanbieden van vestigingsplaatsen. Daarbij gaat het niet langer alléén om zon, zee, strand, geografische ligging, grondstoffen e.d., maar ook en vooral om bepaalde extra toegevoegde waarden. Deze factoren zijn veelal bepalend voor de keuze van een bepaalde vestigingsplaats. De internationale investeerder brengt zijn productie en dienstverlening of delen daarvan naar het land waar de verhouding tussen opbrengst en risico het gunstigst is. Factoren als goed opgeleide beroepsbevolking, betrouwbare toeleveranciers en kennisinstellingen, en last but not least een consistent en daadkrachtig overheidsbeleid dat gunstige voorwaarden creëert, zijn belangrijker geworden.

Het is dus voor elk land, en dus ook voor de eilanden van de Antillen, van belang om in goed overleg tussen de sociale partners (overheid, werkgevers en werknemers) na te gaan voor welke soort activiteiten het land een aantrekkelijke vestigingsplaats kan zijn en vervolgens ook in goed overleg met elkaar het beleid en de inspanningen erop te richten om voor die activiteiten een concurrerend vestigingsklimaat te ontwikkelen en in stand te houden.

Curaçao biedt voor bepaalde sectoren goede mogelijkheden. Ik denk hier aan klein- en middenbedrijf, toerisme en de internationale financiële dienstverlening. Hoe kunnen wij nu deze sectoren versterken en nieuwe concurrentievoordelen benutten?

Om dat te realiseren moeten wij in de eerste plaats vaststellen wat de overwegingen van investeerders kunnen zijn om Curaçao als vestigingsplaats voor hun activiteiten te kiezen, en welke factoren ertoe kunnen leiden dat zij van deze keuze afzien. Er zijn overigens interessante technieken ontwikkeld om concurrerende activiteiten in een land op te sporen en daaraan in de praktijk vorm te geven. Ik noem de analysetechniek van Michael Porter in zijn boek “Competitiveness of Nations”.

Hij maakt melding van vier categorieën van factoren die van belang zijn bij de keuze van activiteiten:

• Productiefactoren;
• vraag- en marktomstandigheden;
• gerelateerde en ondersteunende bedrijfstakken en activiteiten;
• mededingingsstructuur, ondernemingsstrategie en marktstructuur.

Samen worden deze vier categorieën aangeduid als “concurrentie diamant”. Met deze analysetechniek kan men vaak verborgen niches in een economie opsporen, die tot ontwikkeling kunnen worden gebracht. Toepassing van deze techniek vereist wel goed overleg en coördinatie bij de uitvoering.

In deze context zien wij ook steeds twee kernbegrippen terugkomen: flexibiliteit en innovativiteit. De beschikbaarheid van deze elementen is belangrijker dan aanwezigheid van grondstoffen; een flexibel en innovatief distributie- en exportsysteem is belangrijker dan de nabijheid van een grote afzetmarkt. Wanneer we spreken van flexibiliteit dan is het steeds de vraag hoever deze moet gaat. Er wordt bijvoorbeeld steeds geklaagd over hoge belastingen en teveel regulering.

We willen allemaal liever minder van beide. Maar helaas hebben we beide nodig in een goed functionerende samenleving. Het is nu de taak van overheden om een evenwicht te vinden tussen de verschillende belangen. Men is geneigd steeds de schuld te geven aan bestaande structuren. Ik neig ertoe eerder te wijzen in de richting van mensen die in de structuren functioneren. Verandering van structuur brengt weinig soelaas wanneer die niet gepaard gaat met verandering van de mentale instelling van mensen. Ook wordt er al te vaak gewezen op de kleinschaligheid kleinschaligheid van onze eilanden om bepaalde tekortkomingen te verklaren. Ontwikkelingen in andere kleinschalige gebieden hebben echter bewezen dat dit aspect een minder grote rol speelt dan men wel denkt. Kleinschaligheid hoeft geen probleem te zijn wanneer deze gepaard gaat met grootheid van geest, en juist het gebrek aan grootheid van geest speelt ons in bepaalde sectoren parten.

Verbetering van het investeringsklimaat en van de concurrentiepositie vereist een scala van acties. Voor de overheden impliceert dit een strakke agenda van gericht overheidsbeleid. Maar het is ook een voortdurend proces, waarin van tijd tot tijd bijstellingen vereist zijn. Uit de door Michael Porter genoemde factoren wil ik voor de Curaçaose situatie drie aspecten accentueren:

1. prioriteiteitstelling
2. versterking van de overheidscapaciteit
3. focus op de prestatie van een aantal basale voorzieningen.

Ad 1. Er moeten prioriteiten worden gesteld in het overheidsbeleid met betrekking tot de verbetering van het investeringsklimaat. En dan gaat het in de eerste plaats om het wegnemen van drempels en barrières die investeerders frustreren. Welke zijn de steeds terugkerende barrières die investeerders tegenkomen? Naar mijn mening zijn er hier geen grote studies voor nodig. Uit diverse rapporten en enquêtes blijkt genoegzaam wat de bottlenecks zijn. Het enige wat het vereist, is een mentale bijstelling die gericht is op een positieve benadering, zoiets als bijvoorbeeld: een vergunning wordt in beginsel afgegeven tenzij er daartegen zwaarwichtige juridische en maatschappelijke bezwaren zijn. Ik heb de indruk dat de zaak nu net andersom is: een vergunning wordt in beginsel niet afgegeven, tenzij de overheid naar zijn welbevinden van oordeel is dat het wel kan. Voor een mentale omslag in positieve richting zijn bestuurders verantwoordelijk, en niet het ambtelijk apparaat. Ik zeg dit zo nadrukkelijk omdat nog al te vaak het geluid wordt gehoord dat in feite ambtenaren de dienst uitmaken en dat bestuurders daar niet tegenin durven te gaan, hetgeen feitelijk de omgekeerde wereld is.

Ad 2. De overheidscapaciteit moet zodanig worden versterkt dat het in staat is de ontwikkelingen in de samenleving die het investeringsklimaat beïnvloeden, op tijd te identificeren. Maar diezelfde overheid moet ook in staat zijn de impact van haar maatregelen op het investeringsklimaat te evalueren. Dat vereist een voortdurende afstemming met stakeholders, beleidscoördinatie en een voortdurende review van bestaande barrières. Dat vereist ook continuïteit en consistentie. Voortdurende veranderingen in bestuur en beleid vormen een van de belangrijkste factoren van instabiliteit in ons systeem, hetgeen het investeringsklimaat onherroepelijk aantast. Wij hebben dat de laatste tijd gezien bij bepaalde maatregelen die aanvankelijk zijn genomen, maar korte tijd later weer zijn teruggedraaid, zoals de kwestie van flexibiliteit van de arbeidsmarkt. De investeerder wil een bepaalde mate van zekerheid hebben met betrekking tot bestaande wettelijke regelingen en het beleid van overheden.

Ad 3. In de derde plaats dient de overheid haar focus te richten op een aantal specifieke gebieden die bepalend zijn voor onze concurrentiepositie:

• stabiliteit en veiligheid;
• regulering en belastingen;
• financiële markt en commerciële infrastructuur
• arbeidsmarkt.

Stabiliteit en veiligheid

De geloofwaardigheid van overheden kunnen worden aangetast door de neiging om lange termijn visie en beleid in te leveren om korte termijn politieke doelstellingen te bereiken. Dit ondermijnt de politieke stabiliteit, ons investeringsklimaat en onze concurrentiepositie. In de tweede plaats is de perceptie van onveiligheid en toenemende criminaliteit funest voor ons imago. De investeerder neemt ook dit aspect in aanmerking in zijn besluitvorming. Een standvastig en daadkrachtig overheidsbeleid op dit gebied laat signalen uitgaan dat wij deze kwestie serieus nemen en daar ook daadwerkelijk iets aan doen.

bevordering van een goede marktwerking. Datzelfde geldt ook voor een gezond belastingsysteem. Een gezond belastingsysteem genereert de noodzakelijke inkomsten voor de overheid om publieke diensten te verlenen en maatschappelijke doelstellingen te bereiken die het investeringsklimaat kunnen verbeteren. De Antilliaanse regering staat voor een geweldige uitdaging om – onder de druk van een enorme fiscale onevenwichtigheid – deze doelstellingen te bereiken zonder tegelijkertijd de mogelijkheden en incentives van bedrijven om productief te investeren, banen te scheppen en uit te breiden aan te tasten. Het volgende voorbeeld dient om de zaak nog ingewikkelder te maken: soms moet de overheid een keuze maken tussen conflicterende keuzes; sommige bedrijven geven de voorkeur aan marktprotectie, andere juist niet. Een inconsistent beleid op dit punt is niet bevorderlijk voor ons investeringsklimaat. Het is of het een of het ander.

Wat de belastingen betreft moet de aandacht eerder gericht zijn op een goede inning van de verschuldigde belastingen dan op verhogingen. De publieke sector moet in goede balans worden gehouden met hetgeen hoog nodig is en de publieke middelen dienen efficiënt te worden uitgegeven. Dat verzacht de druk op het willen incasseren van hogere belastingen ten detrimente van onze concurrentiepositie.

Financiële markt en commerciële infrastructuur

Een goed functioneerde financiële markt verbindt bedrijven met geldleners en investeerders, terwijl een goede commerciële infrastructuur bedrijven en klanten met elkaar verbindt. Wanneer deze sectoren niet goed functioneren worden er barrières opgeworpen die aanleiding geven tot hogere kosten en hogere risico’s. Lange termijn investeringen vereisen lange termijn kapitaal dat vanwege de kleinschaligheid van de markt en de daaraan verbonden risico’s niet altijd voorhanden is. Vandaar dat er al lange tijd wordt gepleit voor een zgn. Herstelbank die voorziet in dit soort belemmeringen. Maar het is vooral van belang om de fiscale onevenwichtigheid weg te nemen en meer ruimte te laten voor private investeringen. Ik wil in dit verband wijzen op het rapport van de Schuldencommissie, de Caribbean Rim Investment Initiative en de mogelijkheden die het Programma Economische Ontwikkeling in het kader van de Stichting Ontwikkeling Nederlandse Antillen (ontwikkelingsgelden voor economische ontwikkeling) bieden.

De arbeidsmarkt

De verbetering van het investeringsklimaat gaat hand in hand met de bevordering van “human capital”. Naast de activiteiten van investeerders moet er dus ook een component van capabele werknemers worden gecreëerd dat tevens is berekend op veranderingen. Capabele werknemers zijn onontbeerlijk voor nieuwe en meer productieve technologieën. Nog teveel horen we dat het ontbreken van adequate werknemers een van de grootste obstakels vormt voor een goede bedrijfsvoering. De gehele samenleving (overheden, werkgevers en werknemers) moet hier alle krachten bundelen om onderwijs en training op dit gebied te bevorderen. Wanneer hiervoor technische bijstand uit b.v. Nederland noodzakelijk is, moeten wij deze ook aanvragen. Ook op de andere hierboven genoemde gebieden kunnen we bijstand gebruiken. Soms kan dat via eerder genoemd ontwikkelingsfonds door tussenkomst van de overheden.

Resumerend

Resumerend kunnen we stellen dat een krachtdadige aanpak van de door mij gesignaleerde factoren zal leiden tot versterking van onze concurrentiepositie. Wereldwijd is namelijk gebleken dat ook kleinere landen heel goed in staat zijn om door een toegesneden beleid niches te ontwikkelen die de concurrentie op de wereldmarkt aankunnen. Diverse sectoren op Curaçao bieden daartoe goede aanknopingspunten. Alle betrokken partijen: overheid, sociale partners, kennis- en onderwijsinstellingen moeten bereid zijn om tot een overlegstructuur te komen waarin met succes niches in de markt kunnen worden opgespoord en benut. Colaborativo kan daarbij een belangrijke rol spelen. Maar ook in Koninkrijksverband kunnen we heel veel met elkaar doen en we moeten niet aarzelen om daar waar nodig en mogelijk de nodige samenwerking binnen het koninkrijk aan te gaan.

Bron: ABC advies bulletin jaargang 11, nr. 2 – oktober 2005

Naschrift KKC

2005 10 11 – SALEH Versterk de concurrentiepositie van Curaçao by Knipselkrant Curacao on Scribd